Omtrent het ritueel gebruik van planten en kruiden met Kerstmis.

22 december 2023. 

Deze ochtend – om 04.27 u om precies te zijn – was het winterzonnewende. Op deze dag bereikt de zon haar laagste punt aan de hemel, wat resulteert in de minste daglichturen en de langste nacht. Kerstmis staat voor de deur. Terwijl we onze woonkamers versieren, onze maaltijden plannen en beslissen over geschenken laten we oude tradities en rituelen herleven in veel van onze hedendaagse gebruiken.

De kortste dag van het jaar, de winterzonnewende, werd in de loop van de geschiedenis door vele culturen gevierd. Hoewel de oude rituelen voor deze dag nog steeds her en der in ere worden gehouden, zijn de meeste vervaagd met de tijd.  En toch blijven sommige van die oude gebruiken nog steeds goed zichtbaar in de legendes en overlevering.

De meeste van deze legendes zijn van generatie op generatie mondeling doorgegeven en variëren sterk van land tot land. Ik heb in dit artikel enkele traditionele gebruiken in verband met kruiden opgenomen waar je al dan niet eerder van hebt gehoord.

Maretak

 

Maretak is een van de meest bekende kerstplanten en er zijn veel legendes aan verbonden.

In Scandinavië werd de maretak als heilig beschouwd voor Frigga, de godin van liefde en schoonheid, en moeder van Balder, de god van de zomerzon. Balder had een droom dat hij vermoord zou worden. Vol afschuw zwierf Frigga over de aarde en vroeg van alle vogels in de lucht, van alle planten en dieren op Aarde de belofte om niet deel te nemen aan de moord op haar zoon. Ze beloofden het allemaal gewillig.

Maretak is echter een parasitaire plant die geen wortels in de aarde heeft, en dus over het hoofd werd gezien. Loki, Balders vijand, zag zijn kans en hij sneed een pijl gemaakt van maretak. Omdat Balder tegen alle schade werd beschermd was het gebruikelijk dat de goden dingen naar hem gooiden als vermaak tijdens banketten. Alle gegooide items zouden van Balder afstuiteren tot jolijt van de werpers! Deze keer echter verliep het anders. Balder werd dodelijk verwond door de pijl van maretak. De witte bessen van de maretak zouden Frigga’s tranen zijn toen ze zijn jammerlijke dood vernam.

Een andere versie zegt dat Frigga’s tranen ervoor zorgden dat de oorspronkelijk rode bessen van de maretak wit werden. Ze rouwde zoveel dat de goden medelijden met haar kregen en haar zoon weer tot leven wekten. Ze was zo dankbaar dat ze besloot dat maretak vanaf die dag een plant van vrede zou zijn en dat iedereen die eronder ging staan een kus zou uitwisselen. 

In de Keltische wereld zagen de druïden dat de plant geen wortels in de grond had en toch leefde. Daarom werd de maretak als heilig beschouwd. Ze kleedden zich in witte gewaden en sneden met een gouden sikkel de maretak van eik op de zesde dag na de eerste nieuwe maan na de winterzonnewende. In de overtuiging dat de plant zijn kracht zou verliezen indien hij de aarde zou raken, werden witte dekens onder de bomen gelegd om hem te vangen. Aan elk gezin werd een stuk maretak gegeven om ze het hele jaar door veilig en vruchtbaar te houden.

Met de komst van het christendom werden alle associaties met de heidense religies uiteindelijk verboden en verloor maretak met Kerstmis zijn plaats op altaren. Uiteindelijk vond het toch zijn weg terug. Een jong meisje dat onder een maretak stond kon een kus niet weigeren, omdat ze anders het daarop volgende jaar ongehuwd zou blijven. De traditie vereiste dat, elke keer dat er een kus werd gegeven, een witte bes van de maretak werd geplukt. Als de plant geen bessen meer te bieden had waren er geen kussen meer mogelijk. De maretak moest op de 12de nacht na de winterzonnewende worden verbrand, anders zouden alle gekuste meisjes alsnog een jaar zonder man blijven.

Hulst

 

De oude Romeinen hingen hulst in hun huizen voor de ‘Saturnaliën’. Dat was een feest dat in december werd gehouden om de god Saturnus te eren, en om alleen goede geesten aan te moedigen onder hen te komen wonen. Hulstkransen werden aan vrienden en vriendinnen gegeven als blijk van vriendschap. Als je echter met hulst decoreert, pas dan op. Er wordt aangenomen dat als de ruwe hulst op kerstochtend als eerste het huis wordt binnen gedragen dan zal de man van het huis regeren. Wordt echter de gladde hulst als eerste binnengedragen dan zal de vrouw het huishouden regeren. Voorzichtige stellen brengen beide tegelijk binnen… Ja toch? Sindsdien versieren we onze kersttafel ook vaak met hulst takjes. De rode besjes steken ook mooi af tegenover de altijd groene blaadjes. Ook in dat opzicht is hulst een symbool voor vernieuwd leven.

Hulst is in sommige culturen ook een symbool van bescherming en geluk geweest. In de Keltische tradities, bijvoorbeeld, werd gedacht dat hulst boze geesten afstootte en geluk bracht. Druïden beschouwden hulst als een heilige plant.

Sommige oude culturen geloofden dat er in deze tijd van het jaar een strijd woedde tussen de Hulstekoning en zijn broer de Eikenkoning.Zodra de dagen korter worden (vanaf de zomerzonnewende) regeert de Hulstekoning. Bij de winterzonnewende beginnen de dagen langer te worden. Dit is de tijd dat de Eikenkoning zijn kroon terugkrijgt. Het is één van de vele verhalen die de seizoenen verklaren.

Dennen en sparren

 

Volgens de legende was de dennenboom één van de vele planten die Jozef, Maria en het Kind Jezus onderdak boden toen ze achtervolgd werden door de soldaten van Herodes. Toen Maria te zwak was om nog verder te reizen nodigde een knoestige oude den hen uit om in zijn holle stam te rusten. Hij sloot zijn takken om hen heen en hield hen veilig terwijl de soldaten voorbijgingen. Toen de heilige familie weer vertrok zegende het Christuskind de dennenboom met zijn hand. Als je een dennenappel in de lengte doorsnijdt zul je de vorm zien van een kleine handafdruk, waarvan sommigen geloven dat hij voor altijd in dankbaarheid is achtergelaten.

Dennen en sparren werden in deze tijd van het jaar gekoesterd als een natuurlijk symbool van het leven te midden van de winter. Hierdoor brachten onze voorouders de altijd groenblijvende takken naar binnen omdat ze belofte inhielden dat de wereld weer groen zou worden.

De kerstboom heeft zijn wortels in verschillende tradities en zijn symboliek is in de loop van de tijd geëvolueerd. Een populaire theorie suggereert dat de kerstboom heidense oorsprong heeft en door christenen is geadopteerd en aangepast. De groenblijvende boom, die de hele winter groen blijft als andere bomen hun bladeren verliezen, wordt gezien als een symbool van leven en continuïteit. 

Het joelblok begon als een symbool van wat het meest nodig was in deze tijd van het jaar: licht en warmte. Het was meestal gemaakt van eik, spar, berk. Aan het einde van de joeletijd werd het blok verbrand en verspreidde men de as zich over velden om hun vruchtbaarheid in het voorjaar te verzekeren. Het waren de Fransen die voor het eerst van het joelblok een gebak maakten dat we vandaag nog kennen als de kerststronk (Bûche de Noël ). 

Kamille, lievevrouwebedstro, lavendel en tijm

Volgens de legende waren er veel kruiden aanwezig bij de geboorte van Jezus, of althans in zijn kribbe gelegd. Als symbool van geduld en energie in tegenspoed, waren lievevrouwebedstro en kamille de planten waarvan werd gezegd dat Jozef het voor Maria had geplukt om op te gaan liggen tijdens de bevalling.

Lavendel, kamille en tijm – het symbool van dapperheid, moed en uithoudingsvermogen; drie eigenschappen die Jezus in zijn leven nodig zou hebben – zouden in de kribbe worden gelegd waar het Jezuskind op kan slapen.

Wierook en mirre

Naast goud waren wierook en mirreharsen, twee van de geschenken die de wijzen aan Jezus schonken. Het waren beide zeldzame en kostbare geschenken elk met hun eigen symboolwaarde.  Mirre werd gebruikt voor parfums en zalf om de doden te balsemen. Wierook werd verondersteld de kwade geesten weg te jagen en werd beschouwd als geschenk aan de goden.
Daarmee is duidelijk dat de drie geschenken elk hun symboolwaarde hebben: wierook is een geschenk voor de goden, goud is een geschenk voor de koning, mirre is bestemd voor de doden. Ze zijn dus het symbool dat de Messias gekomen is voor de drie sferen: de godenwereld, de mensenwereld, de onderwereld.

Rozemarijn

Lang geleden geloofde men dat rozemarijn een gewone groene plant was zonder geur of bloemen. Toen ze naar Egypte reisde – zo vertelt de legende ons – stopte Maria om Jezus’ kleren in een beek te wassen en hing ze aan een rozemarijn te drogen. Terwijl ze de droge kleren verzamelde, zegende ze rozemarijn met blauwe bloemen, de kleur van haar eigen mantel, en de plant kreeg de kruidige geur als herinnering. Om deze reden geloven sommige mensen dat als je rozemarijn ruikt op kerstavond, het geluk zal brengen tijdens het nieuwe jaar. Je kan dus maar beter wat rozemarijn plukken op kerstavond.

Kaneel

Kaneel wordt geassocieerd met zuivering, succes, inzicht en helderheid van geest. Het wordt al millennia gebruikt om de geest wakker te maken en het lichaam te herstellen. Kaneel is een verwarmend kruid, dat helpt om het innerlijke vuur op te stoken en de vitale energie te laten stromen tijdens de droge en koude wintermaanden. Medicinaal is kaneel nuttig voor het verlichten van darmgas en een opgeblazen gevoel, en voor het reguleren van de bloedsomloop.

Kruidnagel

Kruidnagel biedt bescherming, vreugde, rijkdom en huiselijke harmonie. Er wordt gezegd dat kruidnagel helpt om de verspreiding van leugens te stoppen en de waarheid aan het licht te brengen. Geneeskrachtig is kruidnagel gebruikt om ongemak te verlichten, met name tandheelkundige klachten. Het kan ook helpen bij seizoensgebonden congestie en maagstoornissen die soms het gevoel zijn van uitbundig tafelen.

Sinaasappelschil

Deze vrucht van de zon  brengt vertrouwen, geluk en vitaliteit in ons leven. Sinaasappelschil biedt spirituele begeleiding en helpt mensen die in de war zijn om richting en focus te hervinden. Sinaasappelschil werkt verwarmend, opbeurend en helpt bij de spijsvertering en weemoedige stemming.

wierook

Kerstbijgeloof

• • Het eten van een appel op kerstavond zal het volgende jaar een goede gezondheid brengen.

• • Draag geen nieuwe schoenen op eerste kerstdag, anders brengt het pech.

• • Sneeuw met Kerstmis betekent dat Pasen groen zal zijn.

• • De os en de ezel zouden op het moment van Jezus’ geboorte de gave van spraak hebben gekregen. Helaas voor ons zijn het niet meteen de beste zangers!

• • Een heldere, met sterren gevulde nacht op kerstavond zal de volgende zomer goede gewassen opleveren.

• • En tot slot, voor degenen onder ons die op Kerstmis verjaren … wees opgelucht! Er wordt gezegd dat ze nooit boze geesten zullen tegenkomen, en ze kunnen niet sterven door verdrinking of ophangen worden. Wat een carrière als piraat tot een goede keuze maakt.

We wensen al onze lezers en volgers een Zalig Kerstfeest en veel voorspoed en zegen in het nieuwe jaar. Tijdens de kersttijd zullen we van 25 december (Kerstmis) tot 6 januari (Driekoningen) geen nieuwe artikelen publiceren om de stilte van de twaalf heilige nachten te respecteren.

Bronnen: de tekst is gedeeltelijk ontleend aan Jackie Johnson, N.D. Jackie heeft een doctoraat in natuurgeneeskundige studies en  heeft meer dan 25 jaar ervaring met kruiden. Ze geeft lessen op haar kruidenschool “Planhigion Herbal Learning Center”. Ze schrijft voor verschillende tijdschriften en blogs.