23 oktober 2024

Bezemkruiskruid

Het bezemkruiskruid (Senecio inaequidens) is een opvallende vaste plant uit de composietenfamilie, die relatief recentelijk zijn intrede heeft gemaakt in onze streken.

Rond 1900 werden de eerste exemplaren van het bezemkruiskruid ontdekt bij een wolverwerkingsbedrijf in België – een onschuldig begin van wat later een razendsnelle expansie zou worden. Vanaf de jaren 70 van de vorige eeuw begon de plant aan een opmerkelijke versnelling in zijn kolonisatie.

Invasieve soort

In de afgelopen jaren heeft het bezemkruiskruid in Europa een verbluffend snelle opmars gemaakt. Zelfs in de duinen langs de kust wint de soort terrein en is het in een snel tempo steeds algemener geworden. Wat ooit zeldzaam was, wordt nu een groeiende zorg: de plant bedreigt inheemse soorten en heeft zich in slechts dertig jaar ontpopt tot een krachtige indringer in dit kwetsbare ecosysteem. Het bezemkruiskruid lijkt onstuitbaar, terwijl het langzaam maar zeker de inheemse flora verdringt.

Aanvankelijk werden de zaden meegevoerd met woltransporten, maar al snel vonden ze hun weg langs spoorlijnen en snelwegen. Vandaag de dag wordt het bezemkruiskruid gezien als een van de meest agressieve invasieve plantensoorten, die in razend tempo terrein wint. Tegenwoordig komt bezemkruiskruid vrijwel overal in Vlaanderen voor en ook in de stad lijkt de plant het best naar zijn zin te hebben.

Naamgeving

De Nederlandse naam bezemkruiskruid is afkomstig van de vorm, door de sterke vertakking lijkt een uitgetrokken plant wel wat op een bezem.

De naam kruiskruid is misschien ontstaan door de kruisgewijs staande bladen, maar meer waarschijnlijk is dat het een verbastering is van de Duitse naam ‘Greiskraut’. Senecio komt van senex (grijsaard), omwille van het spoedig zichtbaar wordende vruchtpluis. De soortaanduiding “inaequidens” betekent ‘ongelijke tanden’.

Het is van alle andere soorten binnen de geslachten Jacobaea en Senecio (o.a. jakobskruid en kruiskruid) te onderscheiden door de lijnvormige bladeren.

Voorkomen

Het bezemkruiskruid voelt zich thuis in wilde, ongetemde landschappen, waar het moeiteloos zijn plek verovert tussen grillige rotspartijen, uitgestrekte grasvlakten en zelfs de zanderige duinen. Zijn bijna onzichtbare, lichtgewicht zaden worden met gemak door de wind meegevoerd, waardoor ze overal kunnen landen. Het is dan ook geen wonder dat dit bijzondere plantje zelfs in de stenen jungle van de stad opduikt: op verweerde stadsmuren, oude bruggetjes, trottoirs en langs straten. Het lijkt wel alsof de stad zelf dit hardnekkige groen uitnodigt om er een nieuw thuis van te maken.

In een Duitse blog schreef Richard Gleim over dit plantje:

“Zwervend over de wereld zonder voeten of benen te bezitten, zonder vleugels of hart of centraal zenuwstelsel. Een zwerver die slechts kan blijven bestaan wanneer hij, vast geworteld in de aarde, zijn leven gestalte geeft, gevoed door lucht, water, zon en oplosbare mineralen. Het gaat om een plant… Een plant die onze ouders in hun jeugd nauwelijks tegenkwamen, want ze kwam hier op onze breedtegraad simpelweg niet voor.”

Zonneklopper

Deze plant is een ware overlevingskunstenaar, perfect uitgerust om te gedijen met amper een druppel water – zijn smalle bladeren verraden zijn geheim. In steden weet hij de meest verrassende plekken te veroveren: tussen de voegen van voetpaden, op verweerde bruggen en zelfs langs hectische autowegen. Hij laat zich niet tegenhouden, duikt op in verkeersknooppunten, kale kiezelvlaktes, scheuren in het asfalt en zelfs in dakgoten, waar bijna geen aarde te vinden is. Maar er is één onmiskenbare voorkeur: het bezemkruiskruid volgt altijd de zon, waar het in het volle licht tot leven komt.

Giftig

Naast zijn verbazingwekkende snelle opmars, schuilt er een ander gevaar in het bezemkruiskruid: zoals vrijwel alle planten van het geslacht Senecio bevat de plant pyrrolizidine alkaloïden. Normaal zou dit minder zorgwekkend zijn als er natuurlijke vijanden waren, maar die heeft het bezemkruiskruid nauwelijks. Hoewel konijntjes er soms aan knabbelen, laten ze het meestal snel links liggen – het is duidelijk geen favoriet op hun menu. Slakken hebben er ook geen interesse in, en bovendien blijkt de plant opmerkelijk resistent tegen de meeste schimmelziekten. Deze combinatie maakt het bezemkruiskruid een hardnekkige en potentieel gevaarlijke indringer in ons ecosysteem.

Het is bekend dat pyrrolizidine-alkaloïden geproduceerd door Senecio zich ophopen in wortels en dat kan mede de reden zijn waarom de plant zich gemakkelijk verspreidt. Deze chemicaliën zijn namelijk giftig voor veel dieren, zoals vee. Het wordt vaak vermeden door grazende dieren, wat bijdraagt aan het succes van de plant en zijn concurrentievoordeel ten opzichte van andere soorten.

Een probleem

Voor zover bekend is er geen ervaring met specifieke bestrijdingsmaatregelen en zijn er geen monitoringprogramma’s voor deze soort. Het is uitzonderlijk resistent tegen herbiciden.

Menselijke activiteit heeft geleid tot een explosieve toename van invasieve soorten wereldwijd. De redenen voor de introductie van deze niet-inheemse planten en dieren lopen sterk uiteen. Soms gebeurt het met opzet – denk aan pogingen om plagen te bestrijden, tuinen te verfraaien, kustlijnen te versterken of ecosystemen te herstellen. Maar net zo vaak zijn het onbedoelde bezoekers: ontsnapt uit tuinen en tuincentra, of ongemerkt meegelift met reizigers en toeristen. Op deze manier verspreiden ze zich stilletjes, met ingrijpende gevolgen voor lokale natuur en biodiversiteit.