26 oktober 2024

Kompassla

De kompassla of wilde sla (Lactuca serriola) is een één- of tweejarige plant uit de composietenfamilie .

In onze flora fungeert deze plant als een natuurlijk kompas. Op plekken waar het licht overal gelijk verdeeld is, richten de bladeren zich slim naar het noorden en zuiden. De bladeren aan de oost- en westkant vouwen zich dicht tegen de stengel aan, terwijl de noord- en zuidwaartse bladeren een ingenieuze kwartslag draaien, alsof ze zich voorbereiden op een perfecte zonnegroet. Zo vangen ze strategisch de koele ochtend- en avondzon, terwijl ze de brandende middagzon vermijden – een meesterlijke zet om oververhitting te voorkomen!

Stekelige bladeren

Aan de rij flinke stekels onder de middennerf van de bladeren is de kompassla heel goed te herkennen. Deze stekels zijn erg stevig. Dat is een heel opvallend kenmerk van deze plantensoort. De bladeren in het bovenste deel van de plant zijn langwerpig, soms ietwat eirond van vorm.
Ook de blauwige kleur van de bladeren en het leerachtig, vlezig uiterlijk is onmiskenbaar.

Naamgeving

Lactuca is afgeleid van het Latijnse woord lac, wat “melk” betekent. Dit verwijst naar het melksap dat uit de plant vrijkomt wanneer deze wordt beschadigd. Dit melksap is kenmerkend voor veel planten in de sla-familie (Asteraceae).

Serriola komt van het Latijnse serrula, wat “klein zaagje” betekent. Dit verwijst naar de fijn getande (gezaagde) randen van de bladeren van de plant.

De naam Lactuca serriola beschrijft dus zowel het melksap van de plant als de gekartelde vorm van de bladeren.

Verspreiding

Het aantal vindplaatsen van kompassla is sterk toegenomen. In 1860 werd de soort nog als zeldzaam beschreven. Tussen 1939 en 1971 kwam kompassla slechts in een paar regio’s voor, maar tegenwoordig is de plant bijna overal in Vlaanderen te vinden. Alleen in bepaalde delen van de Kempen is kompassla nog vrij zeldzaam; in de rest van Vlaanderen is de plant zeer algemeen. Deze toename wordt deels veroorzaakt door de groei van steden. De verspreiding van kompassla in Wallonië volgt een vergelijkbaar patroon als in Vlaanderen.

Beschrijving

Uit een penwortel groeit een plant die onder gunstige omstandigheden wel twee meter hoog kan worden. De stengel blijft onvertakt totdat deze bovenaan in een eindstandige pluim vertakt.

De bladeren zijn vaak een kwartslag gedraaid en hebben aan de onderkant van de middennerf duidelijke stekels. Ze kunnen variëren van ongelobd tot diep ingesneden. De bovenste helft van het blad staat vaak rechtop en is noord-zuid georiënteerd, een aanpassing die de plant helpt uitdroging te voorkomen.

De lichtgele bloemhoofdjes, die 1 tot 1,5 cm groot zijn, bestaan uit lintbloemen en bloeien vaak al voor de middag uit. De rijpe zaadjes zijn lichtbruin met donkere vlekjes en hebben korte haartjes aan de top. De bloeitijd loopt van juli tot september.

De kleine, gele bloemen zijn gegroepeerd in losse, vertakte bloeiwijzen aan de bovenkant van de stelen. Ze lijken op de bloemen van andere leden van de composietenfamilie, met talrijke schijfbloemen omgeven door gele lintbloemen.

Kompassla bloei — *Het bloemhoofdje van de kompassla*

Habitat

Kompassla groeit op zonnige, vrij droge plekken met voedselrijke, vaak kalkrijke en stenige grond. Over het algemeen wordt deze plant gezien als een indicator voor bodemverstoring. Haar uitbreiding hangt vaak samen met verstedelijking, de aanleg van wegen, bouw- en industrieterreinen. Je vindt kompassla langs spoorwegen, op opgespoten zandvlakten, braakliggende terreinen, omgewoelde bermen, verstoorde dijkhellingen.

Medicinaal gebruik

Kompassla heeft een lange geschiedenis van traditioneel gebruik voor medicinale doeleinden. Het melkachtige sap van de plant bevat een bittere substantie met licht kalmerende en pijnstillende eigenschappen. Het melksap werd vroeger gebruikt als een mild slaapmiddel en om nervositeit te verlichten.

Vanwege de lichte verdovende werking werd het sap soms toegepast bij pijn, zoals hoofdpijn of gewrichtspijn.

In sommige tradities werd het sap ook gebruikt om de spijsvertering te bevorderen en de eetlust te verbeteren.

Hoewel het gebruik goed gedocumenteerd wordt kompassla tegenwoordig nauwelijks gebruikelijk in de moderne geneeskunde. Er moet steeds voorzichtigheid worden betracht bij het gebruik van wilde planten voor medicinale doeleinden, omdat ze bij overmatig gebruik bijwerkingen kunnen hebben.

Culinair gebruik

De bladeren zijn eetbaar, hoewel ze behoorlijk bitter kunnen zijn. Ze kunnen in salades worden gebruikt, maar ze worden vaak gemengd met andere groenten om de smaak in evenwicht te brengen. De plant is ook verwant aan gekweekte slasoorten, en sommige mensen gebruiken het als wildgroen bij hun culinaire bereidingen.

Hoewel kompassla over het algemeen als veilig wordt beschouwd, heeft het enkele kenmerken die – in bepaalde omstandigheden – als problematisch of potentieel gevaarlijk kunnen worden beschouwd.

De plant heeft stekelige bladeren, die irritatie of letsel kunnen veroorzaken als ze zonder voorzichtigheid worden gehanteerd. De stekels kunnen scherp zijn en kunnen ongemak veroorzaken als ze in contact komen met de huid.

Sommige personen kunnen allergisch zijn voor kompassla of andere planten in de slafamilie. Allergische reacties kunnen in ernst variëren, variërend van milde huidirritatie tot ernstigere symptomen zoals jeuk, zwelling of ademhalingsmoeilijkheden. Als u vermoedt dat u allergisch bent, kunt u contact met de plant het beste vermijden.

Kompassla lijkt op andere soorten sla, vooral als het jong is en zijn karakteristieke stekels nog niet heeft ontwikkeld. Bij verkeerde identificatie bestaat het risico van accidentele inname van giftige planten of planten die besmet zijn met schadelijke stoffen. Het is van cruciaal belang om goed geïnformeerd en zelfverzekerd te zijn in de identificatie van planten voordat u wilde planten oogst of consumeert.

Invasieve soort?

De plant wordt in sommige regio’s, zoals Noord-Amerika, als een invasief onkruid beschouwd. Het heeft een hoge zaadproductie en de zaden kunnen gemakkelijk worden verspreid door wind, dieren of menselijke activiteiten. Het kan concurreren met inheemse planten en gewassen, en zijn stekelige bladeren kunnen het onsmakelijk maken voor grazende dieren.

Disclaimer

Deze site vervangt geen deskundig advies voor medische behandeling. Raadpleeg altijd een deskundig zorgverstrekker of arts. Ook wat betreft de op deze website aangeboden culinaire recepten mag u deze niet beschouwen als deskundig advies. Daarvoor dient u zich te richten tot een gehomologeerde arts, fytotherapeut of diëtist.