16 oktober 2024

Basterdwederik (Epilobium) – deel 1

Zowat het eerste wat je te zien krijgt als je even googelt op ‘basterdwederik’ is het volgende: “Basterdwederik is een algemeen voorkomend onkruid. Er zijn diverse soorten die sterk op elkaar lijken en onderling ook kruisen.”

Een hardnekkig stukje onkruid dus! En ik vrees dat velen hem al zonder pardon dat etiket hebben opgeplakt, inclusief de stempel “Doodstraf!” Maar met dit artikel willen we toch een nuance aanbrengen.

Onkruid herkennen

Bent u er ook zo eentje voor wie alle wilde planten onkruid zijn, en per definitie ook ongewenst? Dan kunt u uw kennis van de ‘onkruiden’ bijspijkeren op de website https://www.intratuin.be/inspiratie/onkruid-herkennen
Maar wees gewaarschuwd… onkruid bestaat niet!

What’s in a name?

“What’s in a name?” is een beroemde uitspraak uit William Shakespeare’s toneelstuk Romeo and Juliet.

Stel je eens voor: wat als iemand je ineens een bastaard zou noemen? Tja, dan denk je toch ook meteen: “Wat hebbzen we nou?”

Ik heb de betekenissen van het woordje bastaard eens opgezocht en die ogen niet erg fraai. Het woord heeft vaak een negatieve bijklank en wordt gezien als een sociaal stigma. In informele taal wordt “bastaard” als scheldwoord gebruikt, vaak om iemand aan te duiden die als oneerlijk of onaangenaam wordt gezien. Het kan ook figuurlijk verwijzen naar iets dat gemixt of van gemengde oorsprong is.

Wat denken we dan van de ‘basterdwederik’? De Nederlandse naam dankt de plant aan het feit dat de bladen lijken op die van de wederik. De basterdwederik is dus een plantensoort die iets anders is dan de typische wederik.

Epilobium is de wetenschappelijke naam voor een geslacht van planten, dat in het Nederlands bekend staat als wilgenroosjes. De naam Epilobium komt uit het Grieks en bestaat uit twee delen:

“Epi” betekent “op” of “boven“.”Lobion” betekent “peul” of “schoteltje“, een verwijzing naar de vorm van de vruchtbeginsels of zaaddozen van de plant.

Planten uit het geslacht Epilobium zijn meestal kruidachtig en staan bekend om hun lange, slanke zaaddozen die openbarsten en pluizige zaden vrijlaten, die door de wind worden verspreid. De bloemen van wilgenroosjes zijn vaak roze of paars van kleur.

Wilgenroosje of basterdwederik?

In de 20^ste druk van de Heukels’ Flora van Nederland uit 1983 kregen alle planten die ooit luisterden naar de naam basterdwederik een gloednieuwe titel: wilgenroosje. Want ja, “basterdwederik” klonk toch een beetje alsof de plant een identiteitscrisis had, en dat voor zulke charmante roze bloempjes met schattige hartvormige kroonblaadjes! Maar, de naam basterdwederik heeft wel degelijk een diepere betekenis. “Basterd” betekent simpelweg “niet de echte wederik”, een plant die vroeger bijna als dokter in de volksgeneeskunde werd gezien. In de 21e druk was het echter: “Ach, terug naar het oude!” En voilà… de kleinbloemige soorten dragen sindsdien weer met trots de naam basterdwederik.

Lookalikes

Als je al in de war raakt van namen als wilgenroosje en basterdwederik, wacht maar tot je de planten zelf probeert te herkennen! De verschillende soorten uit dit geslacht lijken zo sterk op elkaar, dat je bijna een vergrootglas én een detectivehoed nodig hebt om ze uit elkaar te houden. Ze geven je het gevoel dat je bij een familiereünie bent, waar iedereen verdacht veel op elkaar lijkt! Bij het determineren vormen ook nog de vele onderlinge kruisingen tussen de soorten een probleem.

Maar geen zorgen… Met een loep in de hand en een betrouwbare flora in de buurt komt er ineens een hele wereld aan details tot leven. Het geheim zit ‘m namelijk in de subtiele verschillen in de beharing en de stengel: soms dik, soms dun, soms rond, soms vierkantig; maar altijd de sleutel tot herkenning! En in de vorm van de stempellobben. Heeft u uw plantenloep bij de hand?

Vier veel voorkomende soorten

Het geslacht van de basterdwederiken telt zo’n 200 soorten en is wereldwijd te vinden. In België en Nederland komen er 9 voor, maar omdat 8 van deze soorten opvallend veel op elkaar lijken, beperken we ons tot vier opvallende soorten: de beklierde basterdwederik (Epilobium ciliatum), de bergbasterdwederik (Epilobium montanum), kantige basterdwederik (Epilobium tetragonum)en de viltige basterdwederik (Epilobium parviflorum). We zetten de belangrijkste kenmerken op een rijtje, zodat je de verschillen moeiteloos kunt herkennen!

De soorten beklierde basterdwederik, Bergbasterdwederik, Epilobium tetragonum, en viltige basterdwederik lijken op elkaar. Zonder al te veel in detail te treden zetten we enkele verschillen op een rijtje.
Een goede determinatietabel vind je op: https://www.provinciaalnatuurcentrum.be/files/Kennisbank/determinatiebtabel-plantenwerkgroep-basterdwederik.pdf

Epilobium ciliatum (Beklierde basterdwederik)

Bladeren: Smal lancetvormig, fijn getand, vaak met kleine klierhaartjes aan de rand. Blad duidelijk gesteeld.
De Bloemen zijn relatief klein (2,5-6 mm). Vier witte of lichtroze kroonblaadjes, waarvan de toppen vaak diep ingesneden zijn.
Bloemen in de knop rechtopstaand.
De stempel is knotsvormig (loepje gebruiken)
De Vruchten zijn smalle, lange doosvruchten.
De stengels zijn vaak behaard met klierharen.

Epilobium montanum (Bergbasterdwederik)

Bladeren: Eirond tot ovaal, fijn getand, zittend of met korte steel. De stengelbladen alle tegenoverstaand.
Bloemen: 6-10 mm breed, lichtroze, zelden wit. In de knop overhangende bloemen.
De stempel heeft 4 stempellobben. (Loepje gebruiken!)
Vruchten: Smalle, langwerpige doosvruchten die behaard zijn.
De Stengels zijn rond met korte haren.

Epilobium tetragonum (kantige basterdwederik)

Bladeren: Lancetvormig, fijn getand, zittend of kort gesteeld.
Bloemen: roze tot wit, tot 6 mm breed.
Vruchten: Vierkantig, slank en lang.
Stengels: Vierkantig, wat één van de opvallendste kenmerken is. Deze soort dankt zijn naam aan de vierkante stengel. Stengel en blad nagenoeg kaal.

Epilobium parviflorum (viltige basterdwederik)

Bladeren: Langwerpig tot lancetvormig, fijn getand, onderste bladeren vaak gesteeld.
Bloemen: 5 tot 10 mm breed, lichtroze of paars.
Vruchten: Lang, dun, behaard.
Stengels: Ronder en minder behaard dan E. ciliatum, met een meer compacte groeiwijze.
Vier uitstaande stempellobben.

Beschrijving

De bloemen van dit geslacht zijn een lust voor het oog, met kleuren die variëren van zachtroze tot bijna wit. Bijna alle soorten hebben vier elegante kroonblaadjes, met uitzondering van het bijzondere Harig wilgenroosje. Wat nog fascinerender is: deze prachtige bloemen tonen hun volle pracht alleen bij zonnig weer. Hoewel het lijkt alsof ze op lange stelen staan, is dat een illusie—wat je ziet is eigenlijk het onderstandige vruchtbeginsel. En dan, als de zaden rijp zijn, gebeurt er iets magisch: de vrucht opent zich van bovenaf en laat een wolk van talloze, met pluis bedekte zaden los, klaar om door de wind verspreid te worden. Ik vind de planten dan eigenlijk op hun mooist.

De kroonbladen van deze bloemen hebben een bijzondere schoonheid: aan de top zijn ze sierlijk ingesneden, waardoor ze aan een hart doen denken. Dit detail geeft de bloemen een bijna romantische uitstraling. Maar er is meer! De stempel, dat verfijnde centrum van de bloem, kan de vorm aannemen van een knots of van een kruis, wat vooral bij de kleinbloemige soorten een belangrijk onderscheidingskenmerk is. Deze subtiele verschillen maken de bloemen nog fascinerender om te bestuderen!

Veel basterdwederiken bezitten het wonderlijke vermogen om wortelstokken te vormen. Deze ondergrondse stengels zijn niet alleen een bron van kracht voor de plant, maar ook een slim mechanisme om te overleven. In de zomer en het najaar ontwikkelen ze knoppen die klaar zijn om de winter door te komen, en daarmee verzekeren ze hun heropleving in het volgende groeiseizoen. Het is een prachtig voorbeeld van de veerkracht en ingenieuze aanpassingen van de natuur!

Het zaad van de basterdwederiken is verborgen in langwerpige doosvruchten, die zich op elegante wijze in vieren splijten wanneer ze rijp zijn. Wat volgt is een prachtig schouwspel: de zaden, uitgerust met een luchtig vruchtpluis, worden bevrijd en door de wind meegenomen, klaar om nieuwe plekken te veroveren. Bij sommige soorten is dit spektakel extra indrukwekkend door het enorme aantal zaden dat vrijkomt. Een subtiele maar indrukwekkende strategie van de natuur om zich te verspreiden!