Wilde planten in de stad
Elk jaar wacht ik vol ongeduld op dat betoverende moment waarop de eerste bloempjes van het Gewoon speenkruid tevoorschijn komen! Zodra de tedere streling van de voorjaarszon de aarde verwarmt, voel ik mijn hart sneller kloppen van opwinding, want in parken en bossen verkondigen de …
Vandaag heb ik een eerste keer deelgenomen aan een veldonderzoek dat gericht is op het begrijpen van de impact van het stadsklimaat op de biodiversiteit, met een focus op mossen en korstmossen. Dit onderzoek maakt deel uit van een groter project genaamd Hidden Biodiversity, gefinancierd …
Laten we het hebben over een echt coole gast in het bos: Cladonia! Geen mos deze keer maar een echt korstmos. Je komt ‘m hier en daar tegen, tussen andere mossen of aan de voet van een boom. Het heeft een grijsgroene kleur en ziet er meestal plat uit.
Maar wacht, er is meer! Cladonia’s hebben niet alleen een primaire thallus (dat platte spul dat je op de foto’s ziet, bijna als kleine schubjes tegen het substraat), maar ook een secundaire thallus. En hier wordt het interessant – het zijn bekertjes of staafjes in allerlei vormen en met verschillende kenmerken.
Op basis van de foto vermoeden we dat het gaat om Greppelblaadje (Cladonia caespiticia). We wachten op uitsluitsel. Je hebt de bekertjes nodig om ze precies te kunnen identificeren. We zullen de komende weken en maanden dus zeker nog eens terugkeren op de vindplaats.
Dus, als je een wandeling maakt en je ziet dit Cladonia-maatje, stop dan even en bewonder zijn veelzijdigheid en unieke stijl in het bos. Het zal je zeker fascineren met zijn verbazingwekkende vormen en kleuren!
Cladonia (rendiermossen, bekermossen en heidestaartjes) is een korstmossengeslacht van ongeveer 350 soorten
Meer informatie op:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Cladonia
https://waarnemingen.be/taxa/13291/?genus=Cladonia
Op deze stralende voorjaarsdag ben ik vol enthousiasme de stad ingetrokken, vastberaden om de eerste tekenen van de naderende lente te ontdekken. Met de zon op mijn gezicht en een sprankelende energie in mijn stap, speurde ik de omgeving af naar de kleurrijke pracht van …
Vroeger dachten biologen dat de ware natuur ver verwijderd was van stedelijke gebieden, verstopt in bossen, duinen, vennen en andere afgelegen plekken. Maar nu groeit de interesse in alles wat leeft binnen de stad met de dag. En dat is geweldig nieuws! In de stad …
Elk jaar opnieuw raak ik betoverd door de prachtige, knotsvormige bloeiwijze van het Groot hoefblad (Petasites hybridus)! Het is werkelijk een magisch gezicht. In Brugge zijn er elk jaar talloze exemplaren te vinden aan de voet van de Poertoren en aan de oevers van de vestingwallen, waardoor de stad in het voorjaar nog meer charme krijgt!
Vooral wanneer de bloemen, kort na de winter – en al voor de bladeren zich laten zien – tevoorschijn komen, kondigt het Groot hoefblad de lente aan. Dat is trouwens ook het geval bij het Klein hoefblad (Tussilago farfara).
De beide soorten behoren evenwel absoluut niet tot zelfde geslacht. Dat is al duidelijk door de verschillende geslachtsnaam (Petasites en Tussilago) van de Latijnse benaming. In de Middeleeuwen noemde men de plant: “Filiae ante Patrem“, hetgeen betekent: ‘dochters die voor de vader verschijnen’. Hiermee wilde men aangeven dat de bloemen verschijnen voor de grote bladeren zich ontwikkelen.
Vroeg in het voorjaar is het een waar genot om de bloemen te ontdekken langs rivieren en op andere vochtige plekken. Aan de waterkant pronkt het Groot hoefblad als een majestueuze schoonheid. Helaas beschouwen sommigen het als een lastig onkruid vanwege de taaiheid van de wortelstokken. Het heeft zelfs de bijnaam “allemansverdriet” gekregen vanwege de frustratie die het kan veroorzaken bij pogingen om het te verwijderen.
Groot hoefblad wordt ook wel eens “pestwortel” of “pestilentiewortel” genoemd, omdat het zo´n woekerend kruid is. Andere bronnen verwijzen echter naar het feit dat zowel de wortel als de bladeren destijds gebruikt werden bij de bestrijding of behandeling van de gevreesde pest.
Rembert Dodoens (1517-1585) schreef al in zijn Cruijdeboeck:
“Pestilentie wortel ghedroocht/ ghepoedert en met wijn ghedroncken es een seer costelijcke medecijne teghen die pestilentie ende pestilentiale cortsen/ want zy doet den mensche zweeten/ ende daer duer drijft zy alle fenijn en quaet vier vander herten. Sy doodet die wormen/ en es een crachtighe medecijne teghen dat opclimmen ende obstijghen van der moedere/ inder selver manieren ghebruyckt”.
Benieuwd naar de oorsprong van de Nederlandse naam van deze prachtige plant? Het is zo intrigerend! De naam verwijst naar het blad, dat op een paardenhoef lijkt. Hoe cool is dat? En wist je dat “Petasites” uit het Grieks komt, van “Petasos“, hetgeen ‘breedgerande hoed’ betekent? Dat verwijst naar de enorme bladeren van de plant.
En dan hebben we nog hybridus – een woord dat ‘bastaard’ of ‘gemengd’ betekent. Het voegt echt een vleugje mysterie toe aan deze al zo interessante plant!
Kun je geloven dat mensen vroeger dit blad zelfs als een paraplu of parasol gebruikten? Stel je eens voor: ronde tot niervormige bladeren met een diameter variërend van een bescheiden halve meter tot een verbluffende honderd centimeter! Het is alsof de natuur een meesterwerk creëert om ons te betoveren. Maar voor dàt wonder is het eind februari nog te vroeg. De bladeren komen pas na de bloei – eind april of begin mei – uit de grond tevoorschijn. Ze hebben zo’n levendige uitstraling dat ze je onmiddellijk doen denken aan de weelderige bladeren van rabarber.
Laat mij een ecosofisch verhaal vertellen over de samenhang der dingen. Over een wereld waarin het licht nauwelijks meer de bodem kan bereiken zodra de majestueuze bladeren zich hebben ontvouwen. In deze betoverde omgeving vinden slakken en wormen een paradijselijke toevluchtsoord. Ze kronkelen en kruipen tussen de schaduwen van de reusachtige bladeren van het Groot hoefblad.
En dan zijn daar de merel en de lijster. Ze dartelen behendig tussen de weelderige bladeren. Het is alsof ze zich thuis voelen in deze mysterieuze schaduwen, zich voedend met de overvloed aan leven dat hier gedijt. Dit is geen gewone plek – dit is een wereld waar elk wezen zijn plaats heeft gevonden in een dans van licht en schaduw.
En weet je wat nog meer fascinerend is? Groot hoefblad is tweehuizig. Dat betekent dat we met planten te maken hebben die alleen vrouwelijke bloemen (stamperbloemen) of alleen mannelijke bloemen (meeldraadbloemen) produceren. Het is alsof de natuur ons keer op keer blijft verbazen met haar ingenieuze ontwerpen! Het intrigerende is dat ze zelden in elkaars nabijheid te vinden zijn, wat de bevruchting door insecten soms bemoeilijkt. Gelukkig biedt de wortelstok een betrouwbare oplossing om voortplanting te verzekeren.
Laat me je meenemen in het boeiende verhaal over de bloeitijd van het Groot hoefblad! Het is echt een adembenemend schouwspel dat begint zodra februari zijn einde nadert, en dat doorgaat tot begin april.
De bloeiwijzen met mannelijke bloemen hebben hoofdjes waarvan de roze tot paarse kleur wordt veroorzaakt door de buisvormige bloemkronen. Maar dat is nog niet alles – deze prachtige bloemen bieden ook nog eens heerlijke nectar, waarmee ze insecten betoveren die al vroeg op het voorjaar op zoek gaan naar voedsel.
En laat me het mysterie onthullen dat schuilgaat achter de vrouwelijke bloemen. In eerste instantie lijken ze verborgen te zijn, nauwelijks zichtbaar voor het oog. Maar na verloop van tijd, als de betovering zich verdiept, groeit de stengel uit en verschijnen de bloemhoofdjes op lange stelen.
Op dat moment verandert de bloeiwijze in een pluim die zachtjes fluistert in de wind. Het is alsof de natuur haar sluier optilt om haar mysterieuze schoonheid te onthullen aan degenen die geduldig wachten. Maar let nu op! De vrouwelijke bloemen produceren géén nectar! Zonder nectar zouden insecten met pollen en stuifmeel aan hun lijf niet naar deze bloemen komen. Dit heeft de plant opgelost doordat in elk hoofdje in het midden een paar grotere bloemen zitten die sprekend op de mannelijke bloemen lijken. Deze pseudo-mannelijke verleiders produceren geen stuifmeel, maar wel nectar. Hoe ingenieus is dat!
Groot hoefblad is oorspronkelijk niet inheems. In de Middeleeuwen werd de plant hier ingevoerd omwille van de (vermeende) geneeskrachtige eigenschappen. De gekneusde bladeren werden, zoals gezegd, toegepast bij de behandeling van pestbuilen en wonden.
De plant werd vroeger ook gebruikt als hoestmiddel. Uitwendig toegepast zou het blad helend werken bij insectenbeten, brandwonden, verzwikkingen en kneuzingen.
Let op: Groot hoefblad bevat veel pyrrolizidine alkaloiden (PA’s). Deze stoffen zijn schadelijk als mensen ze in te grote hoeveelheden binnenkrijgen. Ze hebben kankerverwekkende eigenschappen en kunnen de lever ernstig beschadigen. Groot hoefblad mag dus niet inwendig gebruikt worden!
https://nl.wikipedia.org/wiki/Groot_hoefblad
https://www.ecopedia.be/planten/groot-hoefblad
https://wilde-planten.nl/groothoefblad.htm
https://www.floravannederland.nl/planten/groot_hoefblad
https://www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?msg=28822
https://wildeplanteninbrugge.blogspot.com/2016/04/groot-hoefblad.html
https://groenvanbijons.be/plant/groot-hoefblad
https://waarnemingen.be/species/7696/
https://www.romkevandekaa.nl/artikelen/hoefblad/
https://www.plantennamen.info/nederlandse-namen/groot-hoefblad-petasites-hybridus
https://yavannah.nl/detailpagina.php?soortid=282&catid=13&soortnaam=groot_hoefblad
Laten we het vandaag hebben over het prachtige muurdubbeltandmos (Didymodon vinealis), een juweel in de kleimosfamilie (Pottiaceae), de meest talrijke familie van mossen ter wereld. Muurdubbeltandmos gedijt in warmte en omarmt liefdevol een alkalisch, vaak kalkrijk substraat, zoals het betoverende kalkrijke duinzand, de verweerde charme …
Symboliek en rituelen De berk is een typische lenteboom. Zijn symboliek is begrijpelijk, want in de noordelijke streken van Europa is de berk de eerste loofboom die in de lente uitloopt en aldus het nieuwe leven aankondigt. De Kelten hadden de gewoonte om de doden met …
Eeuwenlang heeft de berk tot de verbeelding gesproken. Gekend als de ‘witte Vrouwe met de groene sluier’, een naam die haar mystieke aura alleen maar versterkt.
Maar laten we eens dieper graven, laten we ons verdiepen in de betoverende oorsprong van de Latijnse naam, Betula. Een naam die een echo lijkt te dragen van verre tijden, waarbij het slaan van mens en vee een rol speelde. Hoe kan het dat zo’n sierlijke boom verbonden is met zulke krachtdadige handelingen?
Het antwoord ligt verscholen in de nevelen van de geschiedenis, waar het Keltische woord ‘betu‘ opdoemt als een mysterieus baken. Een woord doordrenkt met betekenis, een herinnering aan vervlogen rituelen waarbij mens en dier werden gezegend door het slaan met berkentakken.
Waarom deden onze voorouders dit? Het is een vraag die ons uitdaagt om verder te kijken dan de oppervlakte, om de diepere lagen van culturele en spirituele tradities te onthullen.
In de schimmige stilte van bos en park fluistert een geheimzinnige alliantie tussen de “witte vrouwe” en de verborgen wereld van bodemschimmels, zoals de iconische vliegenzwam. Het is een verbond dat de verbeelding prikkelt, waarbij de schimmels zich vermengen met de schors van de berk, en uit hun samenspel ontstaan de mysterieuze heksenbezems, die de grenzen van het mysterie verkennen.
“ ‘k Groete u, wit als molkenroom, in den bossche en achter strate, ’s zomers, ’s winters, vroeg of late, bleekgebolden berkenboom! ... Daarom heffe ik, overwaar, komende in den bossche u tegen, of omtrent des Konings wegen, u den hoed, o berkelaar!” Betula Alba, L. van Guido Gezelle (27 januari 1894)
Deze boom is eeuwenlang door allerlei volkeren aanbeden en bezongen vanwege de waardevolle eigenschappen die hij ons kan schenken. Omdat wij langzamerhand weer openstaan voor de krachten van de natuur is het de hoogste tijd om deze oeroude kennis weer onder het stof vandaan te halen!
Bekend was vroeger het slaan met de ‘berkenroede’. Door met een ‘levensroede’ te slaan, meende men de ontluikende levenskracht van de boom op de geslagen persoon of dier over te brengen. Op 1 mei bijvoorbeeld werd (wordt) het vee uitgedreven met berkenwissen. Een slag met zo’n berkenwis houdt het vee het hele jaar gezond, en men geloofde ook dat de vruchtbaarheid hierdoor werd opgewekt.
Berkentwijgen werden ook gebruikt om er op een rituele wijze mee te slaan! Naast het saunaritueel kan je dit ook terugvinden in het gebruik (vooral in Engeland) om met berkentakken de grenzen van de akkers te slaan; het zogenaamde ‘beating the bounds’. Door te slaan op de grond maakt je de slapende krachten, die onder de aarde rusten, weer wakker.
Het is nog niet zo lang geleden dat Zwarte Pieten de huizen langs gingen om kinderen, maar ook jonge vrouwen, op de billen te slaan met de berkenroede. Juist op deze hartvormige plek zit veel sluimerende energie die door het slaan weer in beweging wordt gebracht. Op die manier werden – zo nam men aan – kinderen gestimuleerd om te groeien, en vrouwen om vruchtbaar te worden.
Vroeger wisten de mensen dat ritueel slaan een probaat middel was om iets in beweging te zetten. De berk was de ideale boom om het oude weg te vegen en het nieuwe wakker te slaan. Zo hoort de berk bij het levenskrachtige begin van het voorjaar.
Berk (Betula) is een geslacht van bomen uit de berkenfamilie (Betulaceae). De bomen van dit geslacht komen verspreid voor over het noordelijk halfrond. Ze zijn uiterst winterhard, maar doordat ze ondiep wortelen zijn ze slecht bestand tegen droogte. De berk komt voor op het noordelijk halfrond. In Europa is hij wijd verspreid, behalve rond de Middellandse Zee. Omdat hij goed tegen de kou kan, komt hij ook voor in Groenland en IJsland. De ruwe berk houdt meer van koele, zandige, goed afwaterende gronden. De zachte berk vindt men meer in moerassige gebieden.
De berk is een prachtige, elegante boom die maximaal dertig meter hoog kan worden. Hij valt op tussen andere bomen door zijn rechte, witte stam. De buitenste laag is voortdurend bezig te vernieuwen. Een belangrijk kenmerk van de berkenstam is het afbladderen van de schors. De afgevallen repen werden vroeger gebruikt als dakbedekking of er werden gebruiksvoorwerpen van gemaakt zoals bijvoorbeeld schoenen en manden.
De ovale/ruitvormige bladeren hebben een dubbel gezaagde rand en ritselen bij het minste zuchtje wind. In het najaar valt de boom op door zijn prachtige herfstkleuren. In de winter is hij kaal, doch sierlijk.
De berk heeft bloemen in de vorm van mannelijke en vrouwelijke katjes. De mannelijke katjes zijn ongeveer acht centimeter lang. In de winter zijn deze duidelijk aan de uiteinden van de twijgen te zien. De kleinere vrouwelijke bloemen zijn de helft kleiner en deze bevinden zich in de oksels van de bladeren. De vrouwelijke katjes produceren aan het eind van de zomer grote hoeveelheden zaden.
Er zijn meerdere soorten die slechts kleine verschillen hebben omdat ze ook vaak met elkaar kruisen. De twee berkensoorten die het meest voorkomen én die voorzien zijn van geneeskrachtige eigenschappen zijn de “ruwe berk” (Betula pendula), en de “zachte berk” (Betula pubescens).
Kenmerkend voor enkele berkensoorten is het in horizontale banden afbladderen van de bast op de stam. De nieuwe bast is soms wit, maar kan afhankelijk van de soort ook rood of bruin zijn. Het woord berk is afgeleid van het Oudindische woord ‘bharg’ wat ‘glanzend’ betekent en betrekking heeft op de witte bast.
Dit artikel is geschreven op basis van een eerder gepubliceerd artikel van onze redacteur Andrea Bleeker (Kruidengeheimen.nl) https://www.kruidenmassages.nl/berk.html
Met dank aan Andrea om het artikel ter beschikking te stellen.
Andrea Bleeker publiceerde op YouTube een interessante video over “De geheimen van de berk”.
https://www.youtube.com/watch?v=-p820SOWmLk
In deel 2 komen we uitvoerig terug op het medicinaal gebruik van de berk.
Betula Alba, L. van Guido Gezelle (27 januari 1894): https://www.dbnl.org/tekst/geze002fbau01_01/geze002fbau01_01_0934.php
https://kruidenmassages.nl/berk.html
https://nl.wikipedia.org/wiki/Berk
https://www.ecolonie.eu/nl/projecten/plant-van-de-maand/berk-betula
https://www.floravannederland.nl/planten/ruwe_berk
https://www.ecopedia.be/boom/ruwe-berk
https://www.west-vlaanderen.be/ontwikkelingsstadia-ruwe-berk
https://www.naturetoday.com/intl/nl/observations/natuurkalender/species/plants/silver-birch
Signatuur en eigenschappen van kruiden, Yvonne Maessen, voor informatie over het boek, klik hier.
– Boeken van dokter Geert Verhelst, voor meer informatie klik hier.
De symboliek van bomen; Abe J. van der Veen; 2012; ISBN : 9789461932013
Compendium van rituele planten in Europa; Marcel De Cleene, Marie Claire Lejeune; 2024, ISBN: 9789056157104
Overal waar je kijkt, vind je groen! In elke stad is er wel een stadspark, en als dat er niet is dan is in de wijde omgeving wel een stadsbos te vinden. Stadsleven vermengd met natuurpracht, en wij waren er klaar voor. Onze bestemming? Het …
Planten zijn fundamenteel voor het leven op onze prachtige planeet. Een episch hoofdstuk in de geschiedenis van de Aarde ontvouwde zich toen planten de aardse omgeving begonnen te koloniseren. Ongeveer 480 miljoen jaar geleden betraden landplanten, ook wel embryophytes genoemd, het toneel. Te midden van deze …
Tot nog toe bespraken we vooral bladmossen. Maar vandaag komt een vertegenwoordiger van de levermossen aan de beurt: het halvemaantjesmos (Lunularia cruciata)
Het halvemaantjesmos is een levermos uit de familie van de Lunulariaceae. Het wordt gevonden tussen kasseien in oude binnensteden, langs oevers van rivieren en op paden van oude landgoederen. Het kwam waarschijnlijk in de 19de eeuw in plantenpotten vanuit het Middellandse Zeegebied naar hier.
Dit levermos is te vinden in verschillende delen van de wereld en gedijt goed in vochtige, schaduwrijke gebieden zoals bossen, rotsachtige hellingen en vochtige gronden.
De naam, afkomstig van het Latijnse Luna (maan) verwijst naar de maanvormige bekers op de thallus. Je vindt het vaak samen met parapluutjesmos, wat ook een levermos is.
Halvemaantjesmos staat bekend om zijn platte, lobvormige thalli (de vegetatieve structuren van levermossen) die zich horizontaal uitstrekken over het oppervlak. De naam “Halvemaantjesmos” is afgeleid van de halfcirkelvormige inkepingen langs de randen van de thalli, die lijken op halve manen. Deze inkepingen huisvesten vaak kleine structuren genaamd gemmae (zie 1), die een rol spelen in de aseksuele voortplanting van het mos.
Wanneer waterdruppels de thallus raken, worden de gemmae uit de bekers losgelaten en verspreid om nieuwe, genetisch identieke, individuen te creëren.
Halvemaantjesmos geeft de voorkeur aan vochtige, schaduwrijke plaatsen zoals de fundamenten van vochtige muren, vaak dicht bij menselijke bewoning. Het komt ook wel eens voor als ‘onkruid’ in tuinen en kassen. Soms is het te vinden op rand van de rijstrook of schaduwrijke grond, en vaak overvloedig op slibachtige keien.
Halvemaantjesmos heeft een interessante levenscyclus. Het is vaak te zien op vochtige stenen, boomstammen of op de grond, waar het een belangrijke rol speelt in het ecosysteem door bij te dragen aan bodemvorming en het bieden van habitat voor verschillende micro-organismen.
Als alternatief voor de ongeslachtelijke voortplanting kan het Halvemaantjesmos zich ook seksueel voortplanten door middel van sporen. Sporen zijn geen zaden! Na bevruchting komen deze sporen vrij en verspreiden ze via de wind, waar ze zich zullen vestigen en groeien in gebieden met toegang tot water.
Bijzonder kenmerkend zijn de halvemaanvormige broedbekers, die het mos aan zijn naam hebben geholpen. Die groeien aan het einde van de lobben, waarin talrijke broedschijfjes worden gevormd. Dit zijn schijfvormige broedkorrels met een doorsnede van ongeveer een halve millimeter.
De plant is tweehuizig. Er zijn dus mannelijke en vrouwelijke planten. De soort verspreidt zich vooral met broedkorrels (ongeslachtelijk) en vormt zelden sporen.
(1) Gemmae zijn gespecialiseerde voortplantingsstructuren bij bepaalde planten, met name bij bepaalde mossen, levermossen en algen. Deze structuren zijn betrokken bij de ongeslachtelijke voortplanting. Gemmae zijn meestal kleine, multicellulaire structuren die zich ontwikkelen in specifieke delen van de plant, zoals op de bladeren of in speciale structuren zoals de gemmae cups bij mossen.
De voortplanting via gemmae omvat meestal het loslaten van deze structuren, die dan kunnen uitgroeien tot nieuwe individuele planten onder gunstige omstandigheden. Deze ongeslachtelijke manier van voortplanten helpt planten om zich snel te verspreiden en nieuwe populaties te vormen, zonder de noodzaak van sexuele voortplanting en zaadvorming.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Halvemaantjesmos
https://www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?msg=30605https://www.naturespot.org.uk/species/crescent-cup-liverwort
Gewoon zijdemos (Homalothecium sericeum) is een lid van de familie Brachytheciaceae. Het koloniseert het liefst kalkrijk gesteente en is ook te vinden op rotsen en oude muren. Daarnaast komt de soort ook regelmatig epifytisch (op bomen) voor en lijkt op dit substraat zelfs vooruit te …
Het is zaterdag 17 februari en de zon schijnt stralend aan de hemel! Snel werpen we een blik op de weersvoorspelling voor morgen, en helaas kondigt die een regenachtige zondag aan. We kunnen dus amper wachten om naar de kust te rijden en ons onder …
Stel je eens voor: een betoverende wereld vol mos die tot leven komt wanneer de rest van de natuur nog in een diepe winterslaap is. Ik verlies mezelf op een grijze winterdag in een levendig kleurenfestijn van mossen en sporenkapseltjes. Oranje, diep donkerrood, okerbruin, fris groen, geel… een adembenemend schouwspel omgeven door blaadjes in vijftig tinten groen en een overvloed aan vormen.
En het meest fantastische is dat dit kleurrijke feest zich niet enkel afspeelt in ver afgelegen natuurreservaten, maar juist tussen de stoeptegels, in plantenbakken of op muren van mooie, oude gevels langs mijn favoriete wandelparcours in de stad. Het bestuderen van mossen wordt hierdoor extra opwindend: elke dag kan ik ze bewonderen, zien hoe de kapsels zich ontwikkelen en hoe ze zich gedragen onder de wisselende weersomstandigheden. Het is als een dagelijkse ontdekkingsreis in een surrealistische wereld, recht voor mijn neus!
Oké, ben je ook klaar voor een feestelijk mosavontuur? De meeste mossen herken je vrij gemakkelijk met een kleine plantenloep of zo’n hippe macrolens zoals ik altijd gebruik. En wil je echt als een professional door het leven gaan dan doet een microscoop wonderen. En… soms heb je die inderdaad nodig, want mossen determineren is geen sinecure. Zo ook voor de vedette van deze keer … gedraaid knikmos (Bryum capillare), want niet alle jaknikkers zijn knikmossen. Zo gemakkelijk is het nu ook weer niet.
Daar gaan we ! Stel je voor: je bekijkt de blaadjes alsof je een dansje maakt op een onbekend muziekje. Beoordeel die vorm, check of ze een beetje rebels zijn met omgeslagen randjes, en speur naar een bladrand die misschien wel een swingend randje heeft. En laten we de glasharen niet vergeten – het ultieme bewijs van de feeststemming in mossenland!
En serieus, wie had gedacht dat sporenkapsels zo’n grandioos spektakel kunnen zijn? Het is als een vrolijke parade maar dan met een flinke dosis glitter en glamour. Dus pak die plantenloep en duik in het feestgedruis, want de mossenwereld staat te popelen om jou te verwelkomen.
De naam ‘knikmos’ is afgeleid van de opvallende vruchtlichamen waarin de sporen van deze groep zich ontwikkelen. Knikmossen verspreiden zichzelf door sporen te produceren in een structuur genaamd een ‘kapsel’. Deze kapsels bevinden zich meestal op een rozet van bladeren of op korte stengeltjes. Het kapsel is vaak veel groter dan het mos zelf en heeft een opvallend ‘knikkend’ hoofdje. In dit hoofdje worden de sporen gevormd. Zodra de sporen rijp zijn, worden ze via een opening in de lucht vrijgelaten.
Binnen de knikmossen kunnen de kapsels verschillende vormen aannemen. Het herkennen van veel soorten is sterk afhankelijk van de kenmerken van deze kapsels, omdat de blaadjes vaak op elkaar lijken.
Het gedraaid knikmos is een mos dat blij is met elk substraat. Het groeit op aarde, op rotsen of op schors. In de binnensteden komt hij vooral voor op schaduwrijke muren, omdat het de voorkeur geeft aan matig vochtige locaties. Maar het laat zich niet afschrikken door een beetje zon en warmte. Het overleeft droge periodes door nagenoeg compleet uit te drogen. In natte tijden, zoals de winter, gaat het helemaal los en laat het zich van zijn beste kant zien. Maar de kunst is om die kurkdroge zomer te overleven. Dit kleine wonder kan tijdens de droge zomer in een soort ‘zomerrust’ belanden. De blaadjes draaien op een typisch coole manier in elkaar als ze opdrogen. Maar wacht – hier komt de twist – zodra de regen zijn rentree maakt, ontvouwen de blaadjes zich weer.
Op bakstenen muurtjes, stoepvoegen en andere stenige plekken, zelfs op oude standbeelden, vind je gedraaid knikmos en zilvermos als de ondeugende tweeling van de moswereld. Heel veel mossen maken in de late winter en het vroege voorjaar hun sporenkapsels. En wanneer het gedraaid knikmos gaat kapselen, verandert het die oude muur in een waanzinnig micro-bos.
Als je ze dan met een loep of macrolens gaat bekijken gaat een nieuwe wereld voor je open. Gedraaid knikmos heeft groene kapseltjes aan kleurige gebogen steeltjes.
Het jonge sporenkapsel begint als een iel, kleurrijk stengeltje met een bescheiden verdikking aan de top. Die nederige verdikking ontpopt zich tot het groene sporendoosje.
Om ervoor te zorgen dat de sporen niet voortijdig de dansvloer verlaten als het dekseltje zich onverwachts opent, hebben vele bladmossen een trucje: de peristoomtanden. Deze tanden dienen als de bewakers van de kapselmond, en bij gunstige, droge omstandigheden buigen ze naar buiten als ware dansers, waardoor de weg vrijkomt voor de rijpe sporen.
Op bijgaande macrofoto’s kan je de details van de sporendoosjes goed zien. In een jong stadium van het kapsel wordt het peristoom bedekt door een operculum (dekseltje). Het peristoom – dat er vaak uitziet als kleine tandjes – dient voor het uitstrooien van de sporen. De kleur, het aantal, de mate van gedeeld zijn en een aantal – slechts met de microscoop te ontwaren – eigenschappen van de peristoomtanden zijn vaak kenmerkend voor een bepaalde mossoort.
https://www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?msg=31010
https://www.yavannah.nl/detailpagina.php?soortid=12&catid=5&soortnaam=gedraaid_knikmos
https://www.verspreidingsatlas.nl/2586
https://waarnemingen.be/species/17282/
https://kulak.kuleuven.be/bioweb/index.php?lang=nl&detail=663
