12 juli 2024

Boterbloemen

Zodra de lente zich op gang trekt verschijnen overal die prachtige, warmgele boterbloemen, zo helder en uitnodigend. Als kind meende ik dat van die gele bloemetjes boter gemaakt werd. Op een dag wou ik de proef op de som nemen en dus stak ik een handvol boterbloemen in de mond. Maar al gauw proefde ik een bittere smaak en spuwde ik het gele goedje weer uit. Was het daardoor dat ik nadien nooit meer boter lustte? Wellicht wel.

Samen met al hun soortgenoten in het geslacht Ranunculus zijn boterbloemen eigenlijk giftig! En alsof dat nog niet genoeg is kunnen de sappen, vooral die van de kruipende en blaartrekkende boterbloem, zelfs huidirritatie en blaren veroorzaken. Ook het vee laat ze staan want de natuur heeft een slimme truc bedacht: een onaangename geur die koeien en paarden uit voorzichtigheid doet besluiten om deze planten met rust te laten.

Maar wacht! Wanneer de bloemen drogen, gebeurt er iets magisch: de giftige stoffen breken grotendeels af. Dus zelfs als ze worden opgenomen in hooi, kunnen ze geen kwaad meer. Het is een verbazingwekkend voorbeeld van hoe de natuur haar eigen oplossingen verzint, zelfs in situaties waarin schoonheid en gevaar hand in hand gaan.

Maar er is nog meer! Het meest giftige deel van de boterbloem bevindt zich namelijk onder de grond, in de wortels. En daaruit blijkt het vernuft van de natuur; de bloem weet zich daarmee te verzekeren van genoeg ruimte om zich heen want de stof die de wortels uitscheiden remt de groei van andere planten.

In de bloeiperiode bevatten de planten het hoogste gehalte aan proto-anemonine. Dat is de vluchtige, gele, olieachtige vloeistof die in het melksap van planten uit de ranonkelfamilie zit. Daarvan is de giftigste – de naam laat het al een beetje vermoeden – de blaartrekkende boterbloem.

U kan dus maar beter mijn experiment niet herhalen en geen boterbloemen eten, al is het aantal ziektegevallen bij mensen ten gevolge van consumptie nagenoeg onbestaande. Kinderen durven er wel eens van proeven maar vanwege de scherpe, onaangename smaak wordt de plant zelden in schadelijke hoeveelheden opgenomen. De brandende en onaangename smaak maakt dat plantendelen niet worden ingeslikt.

Naamgeving

Wist je dat de term Ranunculus zijn oorsprong vindt in het Latijnse woord voor kikkertje? Ranonkels groeien vaak in of langs het water en in vochtige weiden, de plek waar kikkers zich thuis voelen.

Er wordt wel eens beweerd dat de naam boterbloem zou slaan op het vermeende, oude gebruikt om de boter een mooie gele kleur te geven. Maar voor de boterbloem is het beter te geloven dat de naam verwijst naar de glanzende, gele kleur van smeuïge boter.

In het Engels heten alle leden van de Ranonkelfamilie (Ranunculaceae) Buttercups.

In het Duits heten boterbloemen Hahnenfuß (hanenpoot). Veel boterbloemen hebben ingesneden bladeren. Ze zijn soms zo diep ingesneden, dat de bladschijf op een hanenvoet gelijkt.

Ranonkelfamilie

Boterbloem is geen soort op zich want er zijn namelijk vele soorten boterbloemen. Ze behoren tot het geslacht Ranunculus uit de familie van de Ranunculaceae. In Vlaanderen komen een aantal soorten algemeen voor: de scherpe, kruipende, behaarde, de Grote boterbloem en blaartrekkende boterbloem.

Binnen het kleurrijke geslacht Ranunculus schittert de scherpe boterbloem als één van de vele stralende sterren.

Daarnaast heb je de ondeugende kruipende boterbloem, die overal te vinden is, zelfs waar je hem niet verwacht, zoals in jouw gazon of tuin! De kruipende boterbloem blijft een stuk lager bij de grond.

De behaarde boterbloem lijkt hij op zijn soortgenoten, maar hij is herkenbaar aan de behaarde steel.

De Grote boterbloem is – de naam zegt het zelf – een stuk groter dan de andere varianten.

De blaartrekkende boterbloem is een algemeen voorkomende, middelgrote plant van vochtige tot zeer vochtige bodems.

Op pagina https://wildebloemen.info/pages%20sleutels/sleutel%20boterbloemen%20Ranunculus.php vind je een goede sleutel om de verschillende soorten boterbloemen te onderscheiden.

De scherpe boterbloem (Ranunculus acris)

Het blad is min of meer behaard. De onderste bladeren hebben een lange bladsteel en zijn handvormig en diep ingesneden. De onderste bladeren zijn vijf- tot zevendelig. De bovenste bladeren zijn zittend en geheel in lintvormige slippen gedeeld.

De plant bloeit van april tot in de herfst. De bloem is glanzend goudgeel, in doorsnede 1,5-2,5 cm en heeft vijf kroonbladen. Er liggen behaarde kelkblaadjes tegen de kroon aan en er zijn veel meeldraden. De behaarde bloemsteel is rond en niet gegroefd wat je goed kunt voelen als je probeert om een bloem tussen duim en wijsvinger te laten draaien.

De wortelbladen krijgen later op het midden van de bladschijf vaak een zwarte vlek.

Alle deelblaadjes van het grondblad zijn zittend. Ook het middelste deelblad van het grondblad is ongesteeld.

De kruipende boterbloem (Ranunculus repens)

De soort vermeerdert zich gemakkelijk met zijn kruipende, bebladerde uitlopers die wortelen op de knopen. Hierdoor kan snel een grote oppervlakte bedekt worden. Hij is net als de meeste boterbloemen licht giftig, daarom zullen grazers hem laten staan.

De kruipende boterbloem wordt vanwege de gelijkende bladeren soms verward met de scherpe boterbloem, maar bij de kruipende boterbloem is de steel van het middelste deelblaadje van de onderste bladeren steeds een stuk langer dan bij de twee andere deelbladeren. De bloemsteel is opstijgend met uitlopers en altijd gegroefd, dit is nooit het geval bij de scherpe boterbloem.

Behaarde boterbloem (Ranunculus sardous Crantz)

De stengels zijn afstaand behaard. De lichtgroene stengelvoet is niet of nauwelijks verdikt De planten vormen naar boven toe breder wordende polletjes. De lichtgroene bladen zijn tot de voet in drieën gedeeld. Ze zijn vaak glanzend met lichtere vlekken.

De lichtgele bloemen hebben lange, behaarde stelen. De kelk is ruw behaard, de kroonbladen zijn goudgeel, soms meer dan 5 in getal. De kelkbladen zijn teruggeslagen. De bloembodem is behaard. De bloemstelen zijn gegroefd.

De vruchtjes hebben langs de rand vaak een rij knobbeltjes en meestal een korte bijna rechte snavel.

De Grote boterbloem (Ranunculus lingua)

In het rijk van de boterbloemen is er één soort die er met kop en schouders bovenuit steekt: de Grote boterbloem, oftewel Ranunculus lingua. Deze indrukwekkende planten kunnen maar liefst een meter hoog worden, een ware reus onder zijn soortgenoten. En alsof dat nog niet genoeg is, dragen ze ook nog eens bloemen met kroonbladen die groter zijn dan die van de gemiddelde boterbloem, stralend in een prachtige goudgele kleur.

Maar het zijn niet alleen de bloemen die indruk maken. De bladeren aan de onderkant van de behaarde stengels zijn tongvormig, terwijl de bladeren hoger op de plant langwerpig zijn en een licht gegolfde rand hebben. Deze majestueuze planten voelen zich thuis langs waterkanten en in vochtige gronden. Ze verdraagt geen brak water en kan niet tegen verontreiniging.

Blaartrekkende boterbloem (Ranunculus sceleratus)

Deze boterbloem trekt direct de aandacht. Haar bloemen, kenmerkend voor haar soort, zijn een unieke verschijning. De vijf kroonblaadjes staan ver uit elkaar, terwijl het imposante vruchthoofdje als een blikvanger in het midden prijkt. De robuste stengel contrasteert mooi met de bloemen, alsof hij trots de rol van steunpilaar vervult.

Deze plant geeft de voorkeur aan de weelderige bodem van stikstofrijke, vochtige grond. Je vindt haar vaak aan de waterkant.

Schijn bedriegt soms! Pas op voor de verraderlijke blaartrekkende boterbloem! Terwijl alle boterbloemen giftig zijn door de aanwezigheid van de stof proto-anemonine, geldt dit in het bijzonder voor de blaartrekkende boterbloem: deze staat bekend als de giftigste boterbloem. Wanneer de bladeren gekreukt, beschadigd of vermalen worden, veroorzaken ze op de huid lelijke zweren en blaren. Wees dus uiterst voorzichtig, want een ontmoeting met deze giftige diva kan desastreuze gevolgen hebben voor de onwetende wandelaar.

In de Middeleeuwen schijnt de bloem door bedelaars gebruikt te zijn om meelijwekkende zweren mee te maken.