13 november 2023

Een oude grijsaard …klein kruiskruid

Heeft u die oude grijsaard in de straat al gezien? Ik bedoel niet Sinterklaas of de Kerstman, al vrees ik dat u die de komende weken ook te pas en te onpas voor de voet zal lopen. Neen, ik bedoel die vulgaire, oude grijsaard: Senecio vulgaris, het klein kruiskruid. Nou, zo vulgair is hij nu ook weer niet. Vulgaris betekent ‘gewoon’ omdat hij zo algemeen is. En algemeen is het klein kruiskruid zeer zeker. Je kan het letterlijk overal in de stad aantreffen, van de straatgoot tot de dakgoot.

What’s in a name?

Het is niet helemaal duidelijk waar de Nederlandse benaming ‘kruiskruid’ vandaan komt. Etymologen denken dat het een verbastering is van het Duitse ‘Greiskraut’, dat ook tot ‘Kreuzkraut’ wordt vervormd. Daarin is een duidelijk verband te zien met de wetenschappelijke benaming ‘Senecio’. ‘Senex’ betekent immers grijsaard, en dat verwijst naar de bloemhoofdjes die snel uitgebloeid zijn. Het uitgebloeide bloemhoofdje krijgt dan ‘grijs haar’ en wanneer de wind het wegblaast, dan lijkt het op een kale man.
In het Frans heet hij séneçon (senex = oude man).

Het klein kruiskruid behoort trouwens tot de familie van de composieten en veel van die familieleden vormen een grijs vruchtpluis. Denk maar aan de paardenbloem, streepzaad of distel om er een paar te noemen.

Het geslacht Senecio is het grootste geslacht in het plantenrijk en bevat meer dan 2000 soorten. De Composietenfamilie is trouwens ook de grootste familie in onze contreien als het om het soortenaantal gaat. De bloeiwijze is – een paar uitzonderingen daargelaten – heel eenvormig en daardoor gemakkelijk te herkennen: een bloemhoofdje.

Het bloemhoofdje van composieten

klein kruiskruid bloemhoofdje, zaadpluis — De oude grijsaard

De ‘bloem’ bestaat uit een zogenaamd ‘bloemhoofdje’. Dat wil zeggen dat er een groot aantal kleine bloemen bij elkaar staan op een gemeenschappelijke bloembodem. Met enige zin voor overdrijving zou je dus kunnen zeggen dat elk bloemhoofdje geen bloem maar een … boeketje is. Dat is trouwens het belangrijkste kenmerk van de composietenfamilie. Er worden drie type bloemen onderscheiden: lintbloemen, buisbloemen en straalbloemen.

Een lintbloem is een gereduceerde bloem waarbij de bloemkroon is vergroeid tot één enkel bloemblad, waarvan de oorspronkelijke vijf bladen nog te herkennen zijn aan de tandjes aan het uiteinde ervan. Voorbeelden van een composiet met enkel lintbloemen zijn de paardenbloem en de geslachten die er veel op lijken, zoals de leeuwentand en het biggenkruid.

Een groot aantal composieten heeft een bloemhoofdje met een middelste geel “hart” en soms anders gekleurde lintbloemen aan de rand van het hoofdje. Het gele hart van een dergelijk bloemhoofdje bestaat uit buisbloemen.

Klein kruiskruid heeft doorgaans alleen gele buisbloemen, alhoewel sommige exemplaren ook een paar straalbloemen hebben. Deze worden tot de ondersoort Senecio vulgaris subsp. hybernicus gerekend.

Bij composieten met bloemhoofdje met een geel hartje en een witte krans, zoals bij het madeliefje, bestaat die witte krans uit zogenaamde straalbloemen. Deze straalbloemen zijn gereduceerde lintbloemen, waarvan de bovenste rand van de bloemkroon uit drie in plaats van vijf tanden bestaat. De bloem is vaak alleen vrouwelijk of soms zelfs geslachtsloos. De straalbloemen kunnen ook andere kleuren hebben dan wit. Bij klein hoefblad bijvoorbeeld zijn ze geel.

Klein kruiskruid

Terug naar het klein kruiskruid. Het is een eenjarige plant die maximaal veertig tot vijftig centimeter hoog wordt. Maar meestal blijft hij – afhankelijk van de vruchtbaarheid van de grond en de standplaats – een stuk kleiner. Als je hem ziet tegen een gevel of tussen de klinkers van het voetpad zal hij wel wat kleiner uitvallen.

Omdat hij zoveel zaden vormt – wat vaak typisch is voor éénjarige planten – brengt hij in één jaar verschillende generaties voort. Per jaar kunnen er drie generaties elkaar opvolgen op één plant, waarbij duizenden nieuwe zaden worden geproduceerd.  De zaden kiemen vroeg in het voorjaar. In andere seizoenen kiemen veel zaden wanneer het – na een warme periode – weer gaat regenen. Ook kiemen zaden vaak na een grondbewerking omdat het in voedselrijke grond snel groeit.

Klein kruiskruid is een typische ruigteplant, maar komt evengoed in de stad voor. In een moestuin volstaat een plek met voldoende zon om zich snel te verspreiden en zodoende de plaats van andere planten in te nemen.

Afweerkruid

Vroeger werden aan het klein kruiskruid allerlei beschermende krachten toegeschreven. Zo werd het gebruikt als afweerkruid tegen heksen en werd het in de wieg gelegd om de baby te beschermen.

Giftig

Klein kruiskruid beschouwd als een giftige plant. Alle delen van de plant zijn giftig voor veel zoogdieren, ook voor mensen. De toxine beïnvloedt de lever en heeft een cumulatief effect. Sommige zoogdieren, zoals konijnen, lijken niet door de plant te worden geschaad en gaan er vaak naar op zoek. Diverse vogels eten ook de bladeren en zaden.

In ’Gevaarlijke planten’ van Fred De Vries staat: ’De hele plant is dodelijk giftig, zowel voor mens als dier.’ Klein kruiskruid kan een probleem zijn als het wordt gevonden bij voedergewassen (hooi) omdat het giftig is voor vee. Het bevat verschillende pyrrolizidine-alkaloïden, die progressieve en onomkeerbare leverschade kunnen veroorzaken. Een beetje eten kan blijkbaar weinig of geen kwaad, maar regelmatig is gevaarlijk. Schapen en geiten hebben maagbacteriën die de alkaloïden neutraliseren, waardoor ze grotere hoeveelheden van het kruid kunnen consumeren. Volgens sommigen valt die giftigheid nog wel mee, toch kunnen we maar beter voorzichtig zijn.

Medicinaal

Senecio vulgaris – Klein kruiskruid op de stoep

Al van in de Oudheid was het een veel geprezen medicinale plant. Vanwege zijn naam werden aan het kruid vroeger allerlei beschermende krachten toegeschreven. Het blad en de wortel werden gebruikt tegen aambeien. Het heeft een aantal medicinale toepassingen, omdat het alkaloïden bevat die van oudsher worden gebruikt om verschillende aandoeningen te behandelen, waaronder ademhalings- en spijsverteringsproblemen.

Ze werd vooral gebruikt omwille van haar geneeskrachtige werking op het bloed, onder andere bij menstruaties, bloedvergiftigingen en epilepsie.

Omwille van de vele geneeskrachtige eigenschappen namen de Pilgrimsfathers klein kruiskruid mee naar Amerika toen ze zich daar in de 17de eeuw gingen vestigen. Vijftig jaar later was het daar een onkruid geworden.

Volksgeloof

In sommige streken van Engeland wordt het klein kruiskruid geassocieerd met hekserij. Zo werd er in de streek rond Cambridge gezegd dat een heks in de winter alleen kon sterven als het klein kruiskruid in bloei stond. De heksen onder de lezeressen – zijn die er wel? – weten waar ze aan toe zijn: in ons nieuwe klimaat, met zijn zachte winters, vind je het klein kruiskruid het jaar door in bloei!

Ook in Engeland zegt het volksgeloof dat er kruiskruid bloeit op plaatsen waar een heks geplast heeft. En als klein kruiskruid op je dak of in de dakgoot groeit dan kun je ervan op aan dat daar een heks geland of opgestegen is.