22 september 2024

Fijnstraal – deel 1

Ik koos bewust voor de titel ‘fijnstraal’ omdat er in Vlaanderen meerdere soorten fijnstraal groeien die vaak sterk op elkaar lijken en soms lastig van elkaar te onderscheiden zijn. Toch zijn er twee familieleden die eruit springen, dankzij hun opvallende grote lintbloemen: de muurfijnstraal (Erigeron karvinskianus) en de zomerfijnstraal (Erigeron annuus). Deze twee soorten kun je als het ware grootbloemige fijnstralen noemen. Over de muurfijnstraal vindt u trouwens elders op deze website al een uitgebreid artikel.

Moeilijker is het met de zogenaamde kleinbloemige fijnstralen gesteld. Er komen in Vlaanderen een aantal soorten voor die allemaal sprekend op mekaar lijken en je hebt vaak een plantenloepje nodig om de verschillen op te merken.

In de 20ste eeuw zag het er heel anders uit, want toen kwam je overal de Canadese fijnstraal (Conyza canadensis) tegen. Deze plant behoort tot het geslacht Conyza. Hoewel de plant vroeger soms werd ingedeeld in het geslacht Erigeron, is de huidige taxonomische classificatie Conyza. Het geslacht Conyza behoort tot de familie van de composieten (Asteraceae).

Canadese fijnstraal

Deze soort – oorspronkelijk afkomstig uit Noord-Amerika – was één van de eerste planten die, na de ontdekking van Amerika, Europa wist te koloniseren. De Canadese fijnstraal is inmiddels al enkele eeuwen een vertrouwd gezicht in Vlaanderen. Wat deze plant bijzonder maakt zijn de 4-lobbige buisbloemen. Maar om dat te kunnen zien heb je wel een loepje nodig! Alle andere fijnstraalsoorten hebben namelijk vijflobbige buisbloemen. Deze 4-talligheid is zeldzaam binnen de composietenfamilie; alleen de schijfkamille deelt dit unieke kenmerk.

Recente inwijkelingen

Maar de Canadese fijnstraal kreeg de voorbije decennia een aantal neefjes en nichtjes op bezoek die ook de overtocht over de Atlantische Oceaan hebben gemaakt, en daardoor is de identificatie er niet eenvoudiger op geworden. Vooral de Canadese fijnstraal en de Ruige fijnstraal (Erigeron floribundus) lijken sterk op elkaar en zijn moeilijk te onderscheiden.

Hoge fijnstraal (Conyza sumatrensis)

De Hoge fijnstraal (Conyza sumatrensis) is een relatief nieuwe verschijning in onze streken. Pas eind vorige eeuw, in 1990, werd deze plant voor het eerst opgemerkt in de Lage Landen, en wel in Antwerpen. Wat daarna gebeurde, is ronduit verbluffend: in een razendsnel tempo verspreidde de Hoge fijnstraal zich door heel Nederland en België. Tegenwoordig kom je hem in steden soms vaker tegen dan de Canadese fijnstraal. Deze plant lijkt zich perfect aan te passen aan het stedelijke leven en wordt, mede door klimaatverandering, steeds zichtbaarder in ons dagelijks landschap.

Naast de Hoge fijnstraal komen ook de Ruige fijnstraal (Conyza floribunda) en de Gevlamde fijnstraal (Erigeron bonariensis) voor. Al deze soorten zijn pioniers. Ze houden van een warme, zonnige, stedelijke omgeving.

Gelukkig is er een handige determinatietabel te vinden die je helpt om de verschillende fijnstraalsoorten uit elkaar te houden. Maar laten we eerlijk zijn: het blijft soms een echte uitdaging! Toch maakt deze tabel het een stuk eenvoudiger, en met een beetje geduld kom je er zeker uit.

Zie ook:

https://www.verspreidingsatlas.nl/determinatie/ehbd/view.aspx?id=11

https://www.plantennamen.info/images/Lastige-soorten/verspreidingsatlasFijnstraalsoorten1.jpg

Samen op de foto

Op het binnenplein van het Gruuthusepaleis te Brugge vonden we de Canadese fijnstraal en de Hoge fijnstraal broederlijk naast mekaar. Toegegeven! Zonder loep zijn de verschillen moeilijk te zien. De bladeren van de eerste waren iets lichter groen getint. Het is ook enigszins misleidend dat de Canadese fijnstraal in dit geval zelfs iets groter was dan zijn ‘Hoge’ soortgenoot.

Hoge fijnstraal en Canadese fijnstraal — Links de Hoge fijnstraal, rechts de Canadese fijnstraal

Herkomst

De soorten binnen het geslacht Erigeron, bekend als fijnstraal, zijn oorspronkelijk afkomstig uit Noord- en Zuid-Amerika. Dit geslacht omvat een grote verscheidenheid aan soorten die van nature voorkomen in verschillende ecosystemen, van gematigde tot tropische gebieden op het Amerikaanse continent.

Hieronder een overzicht van de herkomst van enkele bekende soorten:

Conyza canadensis (Canadese fijnstraal) heeft zijn oorsprong in Noord-Amerika, inclusief Canada. De naam canadensis is dus enigszins misleidend, want deze soort komt oorspronkelijk uit een veel groter gebied dat ook de Verenigde Staten omvat.

Erigeron sumatrensis Retz (Hoge fijnstraal) De naam “sumatrensis” verwijst niet naar de oorsprong van de plant. De soort is oorspronkelijk afkomstig uit Zuid-Amerika. Een mogelijke verklaring is dat de naamgever (A.J. Retzius 1742-1821) een exemplaar kreeg toegestuurd dat afkomstig was uit Sumatra.

Erigeron bonariensis (Gevlamde fijnstraal) komt oorspronkelijk uit Zuid-Amerika; met name Argentinië en omliggende gebieden.

Erigeron floribundus (Ruige fijnstraal) komt oorspronkelijk eveneens uit Zuid-Amerika.

Erigeron karvinskianus (Mexicaanse fijnstraal) komt oorspronkelijk uit Mexico en aangrenzende gebieden. Bij ons krijgt het soms de toepasselijke naam ‘Mexicaans madeliefje’.

Erigeron annuus (zomerfijnstraal) is oorspronkelijk afkomstig uit Noord-Amerika. Deze plant komt van nature voor in de Verenigde Staten en Canada.

Hoewel het geslacht Erigeron oorspronkelijk uit zowel Noord- als Zuid-Amerika komt zijn veel soorten door menselijke activiteiten verspreid naar andere delen van de wereld, waar ze in sommige gevallen als invasieve soorten worden beschouwd. Muurfijnstraal bijvoorbeeld komt in Brugge massaal voor op de kademuren en in het straatbeeld.

Naamgeving

De naam “fijnstraal” verwijst naar het uiterlijk van de bloemen in dit geslacht. De Nederlandse naam fijnstraal dankt de plant aan de zeer fijne straalbloemen, de vaak delicate bloembladen die rond het centrale gedeelte van de bloem zijn gerangschikt.

De naam “Erigeron” komt uit het Grieks en is samengesteld uit de woorden “ērigēron” (ῆριγερών), wat betekent “oude man” of “oude man met een baard”, en “ēros“ (ἔρως), wat “liefde“ betekent. De naam verwijst naar de baardachtige uitstraling van de zaadhoofden van de planten in dit geslacht. De naam werd voor het eerst gebruikt door de oude Griekse botanici en werd later overgenomen in de moderne taxonomie om het geslacht aan te duiden.

De Engelse naam voor Hoge fijnstraal is Guernsey fleabane. Deze plant komt veel voor op het Kanaaleiland Guernsey, vandaar de Engelse naam. Fleabane betekent zoiets als ‘vlooien verdrijver’. Vroeger werd deze plant in de brand gestoken omdat men dacht dat e rook vlooien zou verdrijven.

Conyza canadensis (Canadese fijnstraal)

Conyza canadensis (Canadese fijnstraal) heeft smalle, lijn- of lancetvormige bladeren die tamelijk kaal zijn. De bladrand is bezet met recht afstaande haren die vaak meer dan 1mm lang zijn. De rechtopstaande, grijsgroene stengel is eveneens behaard met afstaande haren.

De geelgroene omwindselblaadjes zijn licht behaard. De buisbloempjes zijn 4-lobbig! De lintbloempjes zijn iets langer dan bij de Hoge fijnstraal (0,5 tot 1 mm lang). De bloemhoofdjes zijn dan weer iets minder breed (3 tot 5 mm).Ze vormen een lange, zuilvormige pluim. De bloeitijd is van juli tot de herfst.

Erigeron sumatrensis Retz (Hoge fijnstraal)

Erigeron sumatrensis Retz (Hoge fijnstraal) is groter, soms tot wel twee meter hoog. De stengelbladen zijn smal, langwerpig en begroeid met korte, aanliggende, meestal kromme haren.

De bloemhoofdjes zijn iets breder dan bij de Canadese fijnstraal. De omwindselblaadjes zijn grijsgroen en dicht behaard. Ze hebben géén rode toppen zoals bij de Gevlamde fijnstraal. De lintbloemen zijn nauwelijks te zien, ze zijn immers zeer klein (0,2 tot 0,5 mm), dus minder dan een halve mm lang en wittig van kleur. Ze vormen een brede, ruitvormige pluim met vrij korte zijtakken. De bloeitijd is van augustus tot laat in de herfst.

Erigeron floribundus (Ruige fijnstraal)

Ruige fijnstraal (foto: Nic Carsauw)

Erigeron floribundus (Ruige fijnstraal) is een rechtopstaande plant met een bossige vertakking bovenin. De bladeren zijn ruw behaard en langwerpig, lancetvormig. Aan de bladrand zijn de haren ten dele aanliggend, gekromd. Aan het eind van de zijtakken staan kleine bloemhoofdjes (3-5 mm breed) die niet of zeer licht behaard zijn. Aan de rand, ook niet in volle bloei, zijn geen lange witte randbloemen te zien.

De buisbloemen zijn 5-tallig. Dat is hét verschil met de Canadese fijnstraal die 4-tallige buisbloemen heeft. U heeft een loepje nodig om dit te zien. Een voordeel bij determinatie is dat de Ruige fijnstraal veel minder frequent voorkomt dan zijn Canadese naamgenoot. De eerste vondsten in Nederland en België zijn rond de eeuwwisseling gedaan.

Erigeron bonariensis (Gevlamde fijnstraal)

Erigeron bonariensis (Gevlamde fijnstraal) heeft dikke, behaarde bladeren en compacte bloemhoofdjes. De hoofdjes zijn circa 8-11 mm in doorsnede. De hoofdjes zijn in zijaanzicht ketelvormig. De bladeren zijn bezet met korte, kromme haren langs de blandrand. De omwindselbladen hebben meestal een opvallende roodgekleurde top. Het pappus is rozig bruin.

Om zeker te weten welke van deze vier fijnstraal soorten het is, moet je de plant van heel dichtbij bekijken. Kijk of de bloemhoofdjes, bladeren en stengels van de fijnstraal behaard zijn. Als ze dicht bezet zijn met korte aanliggende haartjes en niet met enkele afstaande haren, betreft het ofwel de Hoge ofwel de Gevlamde fijnstraal.

In deel 2 gaan we dieper in op de Canadese fijnstraal en de Hoge fijnstraal. In een derde deel zullen we het hebben over de culinaire en medicinale toepassingen van fijnstraal.