30 november 2023

Gewoon varkensgras … is geen gras

Als u in de stad door een rustig straatje loopt dan is de kans groot dat u – zonder het te beseffen – een plantje onder voet loopt dat niet eens riposteert.
Integendeel, het zegt: “Geen erg!”. Als u dat hoort – grapje – kijk dan eens goed rond. De plant ligt vaak als een klein groen matje tegen de stoeptegels. Het is het gewoon varkensgras (Polygonum aviculare). Een echte tredplant. Als er al een top 5 van stoepplanten moet opgemaakt worden dan komt het daar – naast zijn alomtegenwoordige kompanen zoals grote weegbree, straatgras, herderstasje en schijfkamille – zeker voor in aanmerking. Al komen er in Brugge tegenwoordig enkele soorten voor die ook een gooi naar de titel doen: klein glaskruid en muurfijnstraal om er maar twee te noemen.

In de stad komt het voor op tredplaatsen, braakliggende grond, aan de kant van de weg, in de straatgoot en tussen straatstenen, op parkeerplaatsen, speelvelden en op fiets- en voetpaden. Een beetje overal dus, maar het blijft altijd ‘laag bij de grond’.

Naamgeving

Gewoon varkensgras is – what’s in a name – zeer gewoon. Zo gewoon dat ik haast vergeten was het in deze reeks plantenbesprekingen op te nemen. Veel plantensoorten beginnen met de naam gewoon of gewone. Hiermee wordt vaak bedoeld dat het algemeen voorkomt. Het betekent echter niet dat deze soort niet zeldzaam kan zijn. Dit is afhankelijk van de soort. Ook wordt het woord gewoon/gewone soms gebruikt om een onderscheid te maken tussen verschillende soorten uit hetzelfde geslacht. Idem met klein/kleine en groot/grote, zoals bij kleine ratelaar en grote ratelaar.

De Franse naam is Renouée des oiseaux. Letterlijk vertaald betekent renouée ‘met veel knopen’. Dat verwijst naar één van de belangrijkste kenmerken van de plantenfamilie waartoe gewoon varkensgras behoort: de duizendknopen (Polygonaceae). ‘Des oiseaux’ betekent ‘van de vogels’. (Zie verder)

In het Engels heet het Knotgrass. Dat verwijst ook naar de knopen in de stengel (knot=knoop). Grass is – net zoals in het Nederlands – erg misleidend, want varkensgras is absoluut géén gras.

Geen gras

Het is dus een plant uit de duizendknoopfamilie (Polygonaceae). De naam zegt het al een beetje: op de stengels komen knoopachtige verdikkingen voor. Ga ze niet meteen tellen. Je komt totaal niet aan duizend. Plantkundigen hebben soms veel fantasie als het op naamgeving aankomt. 😉 Rond elke knoop groeit een vliezig kokertje dat het ‘tuitje’ genoemd wordt, en dat ook kenmerkend is voor de duizendknoopfamilie. Perzikkruid, zuringsoorten, rabarber, boekweit, waterpeper en ook de verguisde Japanse duizendknoop zijn allemaal familieleden.

De wetenschappelijke geslachtsnaam ‘Polygonum’ is samengesteld uit ‘Poly’ (veel) en ‘gonu’ (knie of knoop). De soortnaam ‘aviculare’ betekent vogel, omdat veel zaadetende vogels zich te goed doen aan de zaden. Ze zijn er gewoon gek op.

“En wat komt het varken hier dan doen?”, vraagt u. Ik vroeg het mij ook af. Volgens sommige bronnen werd dit kruid in de 16^de eeuw gebruikt als voer – of als medicijn? – voor varkens die niet wilden eten. Of het waar is heb ik bij gebrek aan varkens niet kunnen verifiëren. 😉

Het kruid wordt ook genoemd in Shakespeares ‘A Midsummernights Dream’, als “that hindering knotgrass”, omdat gedacht werd dat het kruid de groei van kleine kinderen en dieren zou belemmeren.

Het geslacht varkensgras komt over de hele wereld voor en kan plaatselijk echt invasief zijn. De plant is schadelijk voor graszoden door de soms uitgebreide matten die het vormt want hij kan zich snel verspreiden en erg dicht worden, waardoor andere grassen niet eens de kans krijgen om te groeien. De wortels en bladeren van de duizendknoop produceren ook gifstoffen die de samenstelling van de bodem kunnen veranderen, waardoor deze ongeschikt is voor bepaalde andere soorten. Als je van je gazonnetje een biljarttafel wil maken ben je hem dus liever kwijt dan rijk.

Oersterk

*Dalgial, CC BY-SA 3.0 ; via Wikimedia Commons*

Gewoon varkensgras heeft een uitgestrekte groeiwijze, wat betekent dat het dicht bij de grond groeit en zich horizontaal verspreidt. Het is een oersterke overlever. Het is dus inderdaad helemaal niet erg dat het betreden wordt. Het vormt dichte matten van pezige stengels die een lengte kunnen bereiken van wel één tot anderhalve meter. De bladeren zijn smal en lancetvormig, met een spitse punt. Ze zijn afwisselend langs de stengels gerangschikt. De bloemen zijn meestal klein, roze of wit van kleur, en geclusterd in de bladoksels.

Met een penwortel groeit het diep in de grond. Een klein spleetje in het asfalt, een gleuf tussen de stoeptegels of een barstje in de muur is vaak genoeg om zich te verankeren. Vandaar dat het haast onuitroeibaar is.

Het gewoon varkensgras plant zich voort door zaden, die vaak worden verspreid door wind of door zich te hechten aan dieren, mensen of voertuigen.

Ritueel

Om ellende en misère te binden hou je wat varkensgras in je handen en stop je je zorgen in het kruid, zodat de plant verzadigd wordt van je ellende. Daarna verbrand je het kruid. Wanneer het op het lichaam gedragen wordt beschermt het de ogen. Dat was althans de mening van de middeleeuwse kruidendokters.

Gebruik

Hoewel gewoon varkensgras dikwijls als onkruid wordt beschouwd – het kan in de tuin inderdaad soms vervelend zijn en moeilijk uit te roeien – heeft het een aantal traditionele medicinale toepassingen. Het is gebruikt in kruidenremedies vanwege de vermeende diuretische, adstringerende en ontstekingsremmende eigenschappen.

Gewoon varkensgras is ook een eetbare plant. Het staat vooral bekend om de fenolen en antioxidanten. Antioxidanten bestrijden de overmatige vrije radicalen in het lichaam die betrokken zijn bij verschillende ziekten zoals diabetes, Alzheimer en ontstekingen.
We zullen in een afzonderlijk artikel verder ingaan op deze medicinale eigenschappen.