IJzerhard (Verbena officinalis)

Dit artikel is een bijdrage van onze mederedacteur Broeder Yvan Jacques. Hij is medeoprichter en bezieler van het monasterium Mariakluizen in Zegelsem (Brakel). Elke maand geeft hij een nieuwsbrief uit over het monasterium, en ook elke maand voorziet hij daarin – herborist zijnde – enkele pagina’s voor de bespreking van een medicinale plant. In juni gaat het over ijzerhard, Verbena officinalis.

Mijn gebuur kreeg van boer Germain, enkele plantjes ijzerhard. Omdat het monasterium Mariakluizen een kruidentuin bezit waar nog geen ijzerhard in voorkwam, gaf hij mij enkele exemplaren. Zijn plantjes staan reeds in bloei, de mijne zullen laatbloeiers zijn. Kwam natuurlijk door het slechte weer in het voorjaar. 

IJzerhard is een plant die behoort tot de ijzerhardfamilie (Verbenaceae). Hoewel de plant oorspronkelijk uit Europa komt, heeft hij zich inmiddels over de hele wereld verspreid. In Nederland en België is ijzerhard echter vrij zeldzaam. De plant gedijt voornamelijk in gebieden met een kalkrijke, stikstofrijke en stenige bodem, zoals langs rivieren, op spoorwegterreinen en bij muren.

In Brugge vond ik een exemplaar in de buurt van de Gentpoort en Oliebaan. (M. Willems)

Naamgeving

In Nederland noemt men dit kruid ijzerkruid maar in Frankrijk is het bekend onder de benaming ‘Verveine’.

Verbenakomt uit het Latijn, veneris,  en staat voor ‘Van Venus’. Het kruid was immers toegewijd aan de Venus en was een heilig kruid, een ‘Herba sacra’ en het werd geofferd bij vredesverdragen. En priesters droegen het kruid bij vredesonderhandelingen.

Officinalis komt van het Latijnse ‘officium’, wat erop wijst dat het in de oude apotheken gebruikt werd, hetgeen meteen zijn medicinaal gebruik verklaart.

IJzerhard kan een vertaling zijn van een oude Duitse naam voor de plant, namelijk ‘Isernkraut’. Het woord Isbetekent ‘hard’ of ‘taai’, wat iets zegt over de stengels van deze plant.

Legendarisch kruid

Zowel de oude Grieken als de Romeinen beschouwden ijzerhard als een heilige plant, gebruikt om hun tempels te reinigen en te zuiveren. De Grieken gaven het de naam ‘hierobotane’, wat ‘heilige plant’ betekent, terwijl de Romeinen het ‘herba sacra’ noemden, oftewel ‘heilig kruid’. De Romeinen zegenden hun altaren met ijzerhard, en de beroemde Griekse arts Hippocrates raadde Verbena officinalis aan voor de behandeling van koorts en pest. 

De druïden van het huidige Ierland geloofden dat ijzerhard bovennatuurlijke krachten bezat. In Scandinavië gebruikten Thor-aanbidders de plant tijdens ceremonies en rituelen om zijn mystieke krachten aan te roepen.

Binnen de christelijke overlevering werd ijzerhard gebruikt om de wonden van Christus aan het kruis te verzorgen, waardoor het soms het “kruid van het kruis” wordt genoemd.

Ook voor de christenen was het een heilig kruid want volgens een legende kwam het voor op Golgotha, de heuvel waarop Jezus gekruisigd werd. Men gebruikte het kruid tijdens het afnemen van het bloedend lichaam van Jezus om het bloed te stelpen. Vandaar dat het een soort panaceekruid was. 

Panacea is de dochter van de god van de geneeskunde Asclepius. Panacea de godin van de geneesmiddelen. Een panacee is een geneesmiddel dat voor alles kan dienen.

Ook de Kelten kenden het kruid en in het Keltisch schreef men het als ‘Ferfaen’ wat betekent: ‘een steen wegjagen’. Dat verwijst dan naar verwijderen van blaasstenen.

IJzerhard werd beschouwd als een heilige plant door verschillende oude beschavingen, waaronder die van het oude Egypte. De Egyptenaren geloofden dat ijzerhard ontsproot uit de tranen van de godin Isis toen zij rouwde om de dood van de god Osiris. Ook in het oude Perzië werd ijzerhard als heilig beschouwd en had het een speciale plek in hun rituelen en geneeskunde.

Gebruik

Het gebruik van ijzerhard voor medicinale, ceremoniële en bijgelovige doeleinden gaat duizenden jaren terug. Oude culturen in heel Europa koesterden ijzerhard en gaven het een belangrijke plaats in hun tradities. De betekenis van ijzerhard als cultureel symbool en geneeskrachtige plant is een van de redenen waarom het zoveel verschillende namen heeft gekregen.

Medicinaal gebruik

Al eeuwenlang worden aan de plant veel helende eigenschappen toegeschreven, en het vooral gebruikt als ritueel kruid. IJzerhard kon bijna alles genezen: oorlogswonden, beten van gifslangen, geelzucht, kiespijn, hoofdpijn, zweren en hartziekten. Het kruid werd zowel inwendig als uitwendig toegepast en zowel bij lichamelijke als mentale problemen.

Tijdens de Middeleeuwen werd ijzerhard vaak verwerkt in magische brouwsels door tovenaars en heksen. In de volksgeneeskunde diende het niet alleen ter bescherming, maar ook als krachtig afrodisiacum, wat de plant de bijnaam ‘herba veneris’ (liefdeskruid) opleverde. Door heel Europa werd ijzerhard vereerd als een bijna wonderbaarlijk middel voor de behandeling van buikorganen, longproblemen en hoofdpijn.

Hildegard von Bingen (1098–1179), een invloedrijke mystica en genezeres, beschouwde ijzerhard als een koelende plant. In haar medische geschriften beschreef ze het gebruik van ijzerhard voor het verminderen van zwelling en ontsteking in de keel, het genezen van zweren, en de behandeling van geelzucht, tandpijn en tandvleesontstekingen.

Kruidengeneeskunde

In de hedendaagse, westerse kruidengeneeskunde wordt ijzerhard gewaardeerd om zijn vermogen om zowel de spijsvertering als de psyche te ondersteunen, vooral bij nerveuze klachten. Tijdens de bloeiperiode worden de bovengrondse delen van de plant geoogst, rijk aan bittere plantaardige stoffen, tannines, glycosiden en alkaloïden. Deze chemische stoffen verlenen ijzerhard zijn krachtige geneeskrachtige eigenschappen.

Traditioneel wordt verbena vaak als thee geconsumeerd. De smaak van ijzerhardthee is bitter en vereist enige gewenning, maar ondanks de smaak is ijzerhard sinds de oudheid een essentieel onderdeel van genezing en kruidenmagie gebleven.

Je kan de ijzerhardthee ook gebruiken als huidlotion of kompres. Het helpt bij insectenbeten en kan het genezingsproces versnellen door wonden sneller te sluiten. U kan gewoon een schone doek in een sterke versie van ijzerhardthee laten weken en rechtstreeks op uw huid aanbrengen.

Ritueel

Heb je angst voor boze geesten? Hang dan ijzerhard op in je huis. Daarmee verjaag je ze! Innerlijk gebruik je de thee of infuus wanneer je angstig bent.

Waarschuwing

Er wordt in de literatuur over deze plant nadrukkelijk gewaarschuwd om ijzerhard niet te gebruiken bij zwangere vrouwen. Overmatig gebruik kan leiden tot misselijkheid en braken. Daarnaast zijn er mogelijke interacties met conventionele medicijnen die de bloeddruk of hormoonhuishouding beïnvloeden.

Raadpleeg altijd een deskundige fytotherapeut voordat u geneeskrachtige kruiden zelf gaat gebruiken. Neem contact op met uw arts als u lijdt aan een ernstige medische aandoening of momenteel onder behandeling bent voor een gezondheidsprobleem.

Het is ook belangrijk om uw arts te raadplegen voordat u ijzerhard combineert met andere medicijnen.

Bronnen en meer informatie

Broeder Yvan Jacques: https://www.stadsplanten.be/broeder-yvan-jacques/

Monasterium Mariakluizen: http://www.monasterium-mariakluizen.be/welcome.html

https://www.floravannederland.nl/planten/ijzerhard
https://nl.wikipedia.org/wiki/IJzerhard
https://wildeplanteninbrugge.blogspot.com/2023/06/ijzerhard-verbena-officinalis_30.html
https://www.healthyhildegard.com/vervain/
https://herboristengilde.nl/in-balans-met-een-historisch-kruidverbena-officinalis/
https://www.healthline.com/nutrition/vervain-verbena

Verbena officinalis (Common Vervain) – A Review on the Investigations of This Medicinally Important Plant Species: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32937665/

Link naar de 12 meest recente artikelen