Klaproos – deel 1

Vakantietijd! Wat is er mooier dan het vooruitzicht op twee zonnige maanden vol vrijheid? Als jongeling – te oud voor de knikkers en te jong voor meisjes – herinner ik me nog goed hoe ik op de eerste dag van de zomervakantie op mijn glimmende nieuwe ‘herenfiets’ naar de kust reed. En ja hoor, ik was ontzettend trots op die fiets. Het is zowat het enige dat ik heb overgehouden aan mijn ‘plechtige communie’.

Het beeld van duizenden klaprozen langs de weg tijdens mijn fietstocht staat nog steeds helder in mijn geheugen gegrift. Is dat de reden waarom ik klaprozen altijd associeer met het begin van de ‘grote’ vakantie? Waarschijnlijk wel! Maar misschien moet ik dat beeld zestig jaar na datum toch wat bijstellen, want tegenwoordig zie ik die bekende rode bloemen steeds vroeger in het jaar verschijnen. Had ik er destijds door de examenstress geen oog voor, of bloeien ze tegenwoordig echt eerder? Ligt het aan de zachte winters? Wie zal het zeggen?

Voor velen zijn klaprozen misschien wel het mooiste ‘onkruid’ dat er bestaat.

Naamgeving

 

De plant dankt haar naam aan een oud kinderspelletje. Je kunt een bloemblad tot een bolletje vouwen en vervolgens kapotslaan tegen je voorhoofd of tegen de rug van je hand. De samengedrukte lucht doet het kleine bolletje met een klap openspringen.

Lokale tradities verrijken deze plant met een schat aan namen. Uit mijn kindertijd herinner ik me dat we ze altijd “kolleblommen” noemden. Andere fascinerende namen zijn stinkroos, korepater, donderbloem, doodsbloem, maankop, korenheul en koornroos. Deze benamingen, vol van geschiedenis en mysterie, worden hier en daar nog steeds gebruikt, en elke naam draagt een verhaal en een stukje van de volksziel met zich mee.

Papaver rhoeas

Papaver zou afgeleid kunnen zijn van het Keltische woord papa dat pap of brij betekent. Dat slaat op de Keltische gewoonte om het sap uit deze plant door de pap te doen om zo huilende baby’s in slaap te krijgen. De grote klaproos behoort tot de papaverfamilie.

Er zijn twee verklaringen voor Rhoeas:

Rhoeas (Grieks) en betekent “zij die rap vallen“, en dat is dan een verwijzing naar de vlug vallende blaadjes van de bloem.

Een andere opvatting omtrent de afleiding van Rhoeas is dat deze naam afkomstig is van Rhoia wat “granaatappel” betekent, naar de rode bloemkleur.

Voorkomen

Klaprozen verschijnen op plaatsen waar de grond kortgeleden werd omgewoeld. Vooral dan op zonnige, droge en voedselarme zandgrond kan dit mooie onkruid goed gedijen. Zo kunnen ze massaal verschijnen langs wegbermen, spoordijken, bouwterreinen, plaatsen waar wegwerkzaamheden hebben plaats gevonden… 

Elk zaaddoosje van de klaproos bevat honderden zaadjes die zich als ware ontdekkingsreizigers in alle richtingen verspreiden. Wanneer deze zaden diep onder de aarde begraven raken, behouden ze hun kiemkracht voor meer dan vijftig jaar, als slapende schatten die wachten op hun moment. Zodra de grond wordt omgewoeld en de zaden weer aan het daglicht komen, ontwaakt hun potentieel en beginnen ze te kiemen. Daarom wordt de klaproos terecht beschouwd als een echte pioniersplant.

Klaprozen zijn eigenlijk geen inheemse planten. Onze prachtige papavers hebben hun oorsprong in het zonnige Middellandse Zeegebied. Toch zou je dat niet zeggen als je in deze tijd van het jaar de bermen ziet, die felrood kleuren door hun bloemen. Het lijkt wel alsof ze hier helemaal op hun plek zijn. Ze gedijen zelfs veel beter dan andere oude graanonkruiden zoals korenbloem, spiegelklokje en bolderik, die sinds hun verdrijving uit het koren nauwelijks nog een plekje hebben kunnen vinden.

 

Verschillende soorten

In België groeien in het wild drie soorten rode klaprozen.  

De grote klaproos (Papaver rhoeas) is grootste en ook de roodste. De bloembladen hebben vaak een zwarte vlek tegen het centrum. De zaaddoos is eivormig. 

De kleine of bleke klaproos (Papaver dubium) is inderdaad kleiner en bleker rood. De zaaddoos is knotsvormig. Het is de meest voorkomende soort. 

 

De ruige klaproos (Papaver argemone) is de kleinste, en die is weer dieprood. Zeldzaam – enkel in het Kustgebied – is de gele hoornpapaver (Glaucium flavum). Je vindt ‘m af en toe in tuinen.

 

Op de website van Fleurop.nl vind je een mooi overzicht van de verschillende soorten klaprozen. (Zie bronnen en meer informatie)

De papavers in de Volksgeneeskunde

De klaproos werd in Duitsland aangewend in het bestrijden van de vallende ziekte.  In Engeland geloofde men dat het contact met klaprozen oog- en oorziekten veroorzaakt. Ook in Frankrijk is dat geloof beschreven. De Nederlandse volksnaam “Zere ogenbloem” verwijst nog naar het gebruik in de Lage Landen.

Volgens de signatuurleer waren de rode bladeren van de klaproos goed bij wondroos, neusbloedingen en andere ziekten die met bloed te maken hadden. 

In Duitsland werd een slaapbolkop waarin iemand gebeten had, in een vodje genaaid en om de hals van een kind gehangen dat tandjes krijgt. Slaapbollen werden ook op de rug of op het oor gelegd van kleine kinderen, om rust te geven en gemakkelijk in te slapen. 

 

Het melksap van de klaproos bevat alkaloïden en werd vroeger wel eens toegepast omwille van de zwak kalmerende en pijnstillende werking. 

Men gebruikte het sap of thee van de rode bloemen ook tegen verkoudheden vergezeld van een droge hoest, kinkhoest, kinderstuipen, hoofdpijn, borstontstekingen, longziekten en lendenpijnen.  In de volksgeneeskunde werden klaprozen ook aangewend als zweet- en koortswerend middel. 

De klaproos behoort nog altijd tot de zeven kruiden die in de zogenaamde “vlierbloementhee” verwerkt worden. De aangegeven dosis mag men niet overschrijden wegens het gevaar voor vergiftiging.

De geneeskracht van de papaver zit in het melksap dat uit de bladeren, maar vooral uit de zaaddozen druppelt als men die beschadigt. Rond de 16^de eeuw v. Christus werd de plant in Egypte al als verdovend middel gebruikt. In de 13^de eeuw v. Christus gaf men een afkooksel van de zaaddozen als slaapmiddel aan kinderen. 

Opium

Het gebruik van de papaver als kalmeermiddel was ook bij de Oude Grieken bekend. Het ingedroogde melksap, gewonnen door het insnijden van de zaaddozen, noemde Dioscorides (ca. 50 na Chr.) “opion” en hij gebruikte het om hardnekkige hoest te behandelen.Het gedroogde sap werd opium genoemd en gebruikt als slaapmiddel, op voorwaarde dat het goed gedoseerd werd, want bij te hoge dosis treedt de dood op.  Papaverzaad werd ook vermengd met melk en als slaapmiddel gedronken.  Als de zaaddozen en de bladeren werden afgekookt, werd het sap “meconium” genoemd, waarvan de werking veel zwakker was dan opium.

Morfine

De Fransman F. Derosne isoleerde in 1803 de actieve bestanddelen van opium. In 1811 vond de Duitser F. Sertürner twee stoffen waarvan één zeer slaapverwekkend was. Die werd “morfine” genoemd, naar Morpheus, de Griekse god van de dromen.

Morfine werd één van de grote ontdekkingen van de 19^de-eeuwse geneeskunde, want het bleek een uitstekende pijnstiller. 

In navolging van de Oude Grieken bestond in Europa tot het begin van de 20^ste eeuw nog de gewoonte om aan baby’s en peuters een afkooksel van de zaaddozen van de slaapbol (papaverkoppen) te geven opdat ze goed zouden inslapen. Dit populaire huismiddel was echter niet zonder gevaar en werd meerdere baby’s fataal. Ook in Vlaanderen heeft dit gebruik tot het begin van WOI bestaan.  

In Brugge deed men in einde 1877 een onderzoek naar het geven van “slaapkoppen” en papaversiroop aan kinderen die moeilijk de slaap konden vatten. Het resultaat was verbijsterend.  Het geven van dat slaapmiddel was algemeen verspreid onder de arme werkliedenklasse, bijna onbekend bij de middenklasse, maar ook zeer in trek bij de rijkere burgerij en de adel. Voor 1860 was het gebruik van opium in Brugge nog zeer beperkt, maar in 1877 al was het er zeer verspreid. (*) 

Bronnen en meer informatie

* “Compendium van rituele planten in Europa: botanisch, cultureel, gebruik” van Marcel De Cleene, Marie Claire Lejeune. Pg.862 e.v. EAN 9789072931801

Dit boek is een modern naslagwerk over de rol van kruiden, struiken en bomen in de mythologie en in religieuze en profane rituelen en de daarvan afgeleide symboliek. Veel zaken die voor de mens van de 21ste eeuw normaal lijken hebben ooit een veel diepere betekenis gehad. Een wetenschappelijk verantwoord overzicht van de kennis van rituele planten door de eeuwen heen, vanuit een breed perspectief en met een kritische blik op de juistheid van de vermelding van de plantensoorten in de literatuur.

https://wildeplanteninbrugge.blogspot.com/2016/05/klaproos.html

https://www.plantennamen.info/nederlandse-namen/grote-klaproos-papaver-rhoeas

https://www.ecopedia.be/planten/grote-klaproos

https://www.floravannederland.nl/planten/grote_klaproos

https://wilde-planten.nl/groteklaproos.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/Papaver_rhoeas

https://de.wikipedia.org/wiki/Klatschmohn

https://www.fleurop.nl/magazine/bloemenregister/klaproos

https://www.natuurpunt.be/soorten/planten-mossen-korstmossen/grote-klaproos

https://waarnemingen.be/species/7142

Link naar de 12 meest recente artikelen