25 juni 2024

Sint-Janskruid – Deel 2

Sint-Janskruid speelt een fascinerende rol in de Europese cultuur, omgeven door talloze legenden en zelfs verering in sommige tradities. De plant dankt haar naam aan Sint-Jan, omdat ze op haar mooist bloeit rond zijn feestdag, 24 juni. Sint-Jan, de heilige van het Licht, wordt gevierd tijdens het oude Midzomerfeest, wat nog steeds herinnerd wordt door de Sint-Jansvuren. De rode olie van Sint-Janskruid heeft talloze legendes geïnspireerd.

Sint-Janskruid in legendes

Bij de oude Germanen werd deze olie beschouwd als het bloed van Baldur, de god van de natuur, zomer en licht, of als het bloed van Wodan, verwond door een everzwijn. Sint-Janskruid werd toegeschreven met magische krachten: men bond het op daken om tegen onweer te beschermen en er waren vruchtbaarheidsrituelen aan verbonden, zoals vrouwen die naakt het kruid plukten op Midzomernacht om hun kinderwens te vervullen.

De legende van Balder

Balder, de Germaanse zonnegod, was door vrijwel iedereen zeer geliefd, en alle dieren en planten hadden gezworen hem nooit een haar te krenken… Alle levende wezens dus, behalve de maretak , die hield zich op dat ogenblik afzijdig. Loki, een van de andere goden, was behoorlijk jaloers op de populariteit van Balder. Hij maakte daarom een speer van een maretak, en gaf die aan Hodir, de blinde tweelingbroer van Balder, en hielp deze zijn speer te richten. Toen deze (zonder het doel te kennen) zijn speer gooide, werd Balder dodelijk verwond. Om Balder nooit te vergeten, lieten de andere goden vervolgens het Balderkruid, het St Janskruid, uit zijn bloed ontspruiten. Als je op de bloemknoppen knijpt, komt daar trouwens het bloed van Balder uit, en als je een blaadje tegen het licht houdt, zie je de gaatjes die door de speer zijn gemaakt.

Na de kerstening werd het verhaal van Balder vervangen door het volgende: Het kruid is ontstaan uit het bloed van Johannes de doper: Salomé, de dochter van Herodes, mocht van haar vader een wens doen. Haar moeder fluisterde haar in om het hoofd van Johannes de Doper te vragen. Zeer tegen zijn zin deed vader dit. De dochter doorprikte vervolgens de tong van Johannes met een haarspeld.

En soms wordt het sint-janskruid een bloem die aan het lijdensverhaal van Christus herinnert. Het bloed van Christus zit in de bloemknoppen en de vijf kroonblaadjes verbeelden de vijf wonden van Jezus. De zogenaamde gaatjes in de bladeren zijn de wonden veroorzaakt door de doornenkroon.

Een prachtige legende die bij het kruid hoort gaat als volgt:

“Johannes stond net naast het kruis van Christus. Plots viel zijn oog op een bosje kruid dat aan de voet van het kruis stond te pronken. Er viel juist een druppel goddelijk bloed op. Johannes plukte het bosje en gaf de bloemen als laatste herinnering aan de vrienden van Christus. Als ze op de prille bloemen wreven, zagen ze inderdaad het bloed van hun meester te voorschijn komen.

Je kunt je indenken dat de duivel voor minder jaloers werd. Hij pakte een sleedoorntak met extra lange doornen eraan en geselde de plant tot hij dacht dat ze vernietigd was. Maar een kruid dat zo heilig is krijg je zomaar niet kapot. Het enige dat overblijft van de geseling, zijn de putjes, die je ziet als je het groene blad van het sint-janskruid tegen het licht houdt. Soms zie je de putjes van de geseling ook in de gele bloemen.“

Sint-Janskruid in het volksgeloof

Het sint-janskruid werd in Europa algemeen aangewend tegen duivels en heksen. In de middeleeuwen werd de plant al ‘fuga daemonum’ of ‘duivelsvlucht’ genoemd. Het kruid werd vooral op de feestdag van Sint-Jan boven de deuren van huizen en stallen gehangen, of aan vensters vastgemaakt, om die plaatsen te zuiveren en de heksen en boze geesten te verjagen.

Maar het werd ook als amulet op de borst of gewoon in de handen gedragen, men at ervan, of men stak het onder een hoofdkussen. Men plantte het op de vier hoeken van een woning of akker, dit alles om zich te beschermen tegen demonische invloeden.

Sint-janskruid is ook te beschouwen als een heksenplant, daar de heksen het op de vooravond van Sint-Jan (24 juni) gingen plukken. De plant speelde ook een rol in de vroegere heksenprocessen: men bereidde een drankje uit Sint-janskruid en distelzaad, en gaf het aan de heksen te drinken, in de overtuiging dat hierdoor de macht van de duivel gebroken  werd.

In veel landen was het ook een middel tegen onweer, hagel en ander ‘duivelswerk’.  Daarvoor werd de plant kruisgewijs aan het raam vastgemaakt, onder de dakspar gelegd, of kransen ervan werden op het dak geworpen of bij zich gedragen. In Vlaanderen was het doorgaans de huisvader die het kruid op Sint-Jansavond op het dak van het huis en de stallen stak, of aan de zoldering hing.

Het sint-janskruid speelde ook een rol in tal van voorspellingen.  Vooral in liefdesgissingen. Als men wou weten hoeveel kinderen men zou krijgen, plukte men een blad van het Sint-janskruid: zoveel gaatjes (doorzichtige olieklieren) als het heeft, zo groot zal de kinderzegen zijn. Opgehangen aan de muur van de slaapkamer deed het kruid een meisje dromen van haar aanstaande bruidegom.

De bloedrode olie van het sint-janskruid wordt ‘Johannesbloed’ genoemd en gold lange tijd als een wondermiddel. De rode kleurstof werd als een probaat middel tegen heksen beschouwd. De voorbeelden van het magische gebruik zijn legio. Doordat de plant ‘bloed’ afscheidt en ‘gaatjes’ in haar bladeren heeft, wordt ze al eeuwenlang gebruikt bij verwondingen en allerlei bloedingen.

Verder heeft de plant de reputatie om dik bloed te verdunnen en dient ze tegen bloedvloed. Wegens haar gele bloemen gold de plant ook als probaat middel tegen geelzucht en tegen bedwateren van kinderen. Het werd ook om de hals van kinderen gehangen om hen gedurende een heel jaar te beschermen tegen ziekte. Men geloofde ook dat een twijg rond de hals melancholie kon verdrijven. Tenslotte was het ook een bekend volksmiddel tegen de vallende ziekte.

Het Sint-janskruid in legenden, sagen en sprookjes

Twee botanische kenmerken van het sint-janskruid liggen aan de basis van een aantal legenden en sagen: het bloedrode sap dat bij kneuzing van de bloemknoppen vrij komt , en de bladeren die schijnbaar doorprikt zijn. Het rode sap wordt vaak in verband gebracht met het bloed van de H. Johannes de Doper. Volgens andere legendes ontsproot het sint-janskruid uit Christus’ bloed dat van het kruis op de plant druppelde.

De doorschijnende olieklieren op de bladeren zijn een andere bron van verbeelding. De duivel was jaloers op het sint-janskruid, omdat het zoveel magische kracht bezat. Daarom doorprikte hij op een donkere nacht de bladeren. Maar de opzet van de duivel mislukte: de plant bleef al haar goede eigenschappen behouden en verdreef zelfs de duivel, daarom noemde men haar dan ook ‘Jaagt-ten-duivel’.
(Bron: Compendium van rituele planten in Europa – Marcel De Cleene en Marie Claire Lejeune)

In het begin van de 16e eeuw was de beroemde Zwitserse arts Paracelsus (die de signatuurleer op schrift stelde) een voorstander van sint-janskruid voor de behandeling van wonden, omdat de plant zelf zoveel openingen of wonden vertoont. Ook zei hij dat men het kruid in de bloeitijd aan de boezem en in de handen moet dragen en het ’s nachts onder het kussen moet leggen, omdat God een groot geheim in het kruid gelegd heeft.

Schrijfwijze van plantennamen

Over de schrijfwijze van plantennamen bestaat nogal wat verwarring.

De naam sint-Janskruid zie je vaak op verschillende manieren geschreven: Sint-Janskruid, Sint-janskruid, St.-Janskruid enz…
Volgens onze opzoekingen worden de namen van planten steeds met een kleine letter geschreven, behalve aan het begin van een zin. We houden het dus bij sint-janskruid.