Ten huize van … Paulus, de boskabouter

De zomer heeft ons lang verwend, maar ondertussen hebben we al even van de herfst kunnen proeven. Wind, storm, buien, mist; het is allemaal al langsgekomen. En vandaag is het niet anders. Ideaal weer dus om een bezoek te brengen aan Paulus, de boskabouter.

Geen planten

Weet u waar Paulus woont? Ik wel! Maar ik ga het lekker niet verklappen. Hij woont zeker niet in de stad en al zeker niet in een stadsplant. Want nee, paddenstoelen zijn geen planten. En – hoe kleurrijk ze soms ook zijn – het zijn ook geen bloemen. Feitelijk zijn het de vruchtlichamen van een schimmel. In dat opzicht horen paddenstoelen dus eigenlijk niet thuis in een site over “stadsplanten”, net zoals ze in de supermarkt niet thuishoren tussen de prei en de sla, maar eerder tussen de tomaten en de bananen. Vruchten dus, al hebben ze geen zaden maar sporen waarmee ze zich voortplanten.

Zaden en sporen zijn beide voortplantingsorganen. Maar sporen verschillen van zaden. Ze zijn slechts eencellig en bevatten geen embryo van de plant. Zaadplanten produceren bloemen met mannelijke en/of vrouwelijke organen. Er heeft bevruchting plaats.

Eén van de gemakkelijkste manieren om een zaad van een spore te onderscheiden is de grootte. Als je het met je blote oog kunt zien, is het een zaadje. Ook sommige planten produceren sporen, denk maar aan de varens.

Zwamvlok (mycelium)

Wist je dat paddenstoelen onderliggend een heel complex netwerk hebben? Dat bestaat uit allemaal fijne draden: je ziet ze als je, bijvoorbeeld in een bos, de blaadjes rond zo’n paddenstoel optilt. We noemen die wirwar aan zwamdraden het mycelium of de zwamvlok. Ook zwammen zonder paddenstoelen vormen zo’n mycelium.

De overkoepelende term van dat hele netwerk, inclusief paddenstoel en schimmel, is de zwam, synoniem voor fungi. Zwammen vind je overal: onder de grond, op de grond en zelfs in dieren en mensen.

Geen planten, geen dieren

Lange tijd brachten we zwammen onder in het plantenrijk, onder andere omdat ze zich niet kunnen voortbewegen. Maar nu beseffen we dat ze helemaal geen planten zijn. Zo doen ze niet aan fotosynthese. Net als dieren zijn zwammen heterotroof. Dat betekent dat ze niet zelf hun eten produceren, zoals planten dat wel doen via fotosynthese. Toch behoren zwammen ook niet tot het dierenrijk.

Indringers

Ze steken geen voedsel in hun ‘lichaam’ zoals dieren, maar dringen met hun ‘lichaam’ in voedsel. Je vindt ze dan ook op alle voedingsbodems: in dieren, op planten en boomstammen, in de confituur… Ook hun lichaamsbouw is niet te vergelijken met die van dieren en planten. In plaats van cellen hebben zwammen dus dat netwerk van draden die overal tussen en doorheen kunnen groeien. (Bron: RUG)

Afbrekers

Zwammen zijn de echte recycleerkampioenen. Op aarde is er bijna niets dat ze niet kunnen recycleren. Bomen, bijvoorbeeld, produceren een enorme biomassa als ze afsterven. Zwammen zijn de enige die heel die massa kunnen afbreken. Ze verwerken vooral plantenmateriaal, en dat zie je heel duidelijk tijdens een herfstwandeling: oude vruchtjes, dode bladeren of vermolmd hout waar schimmels of paddenstoelen op groeien. Zo ruimen ze het bos na de herfst netjes op en gebruiken het verwerkte materiaal als voedsel. Wat achterblijft, is dan weer voedsel voor andere planten. Daardoor zijn ze een onmisbare schakel in elk ecosysteem.

(Een deel van de tekst is ontleend aan de RUG; zie link onderaan)

Diashow

We maakten voor u een slideshow met een 20-tal foto’s. De foto’s veranderen vanzelf om de drie seconden. Uitleg bij de afbeeldingen vindt u hieronder.

Amethistzwam

De amethistzwam (Laccaria amethystina) of rodekoolzwam is een zwam uit het geslacht van de fopzwammen (Laccaria). Het is een plaatjeszwam zonder manchet. De paddenstoel is vanwege de kleur genoemd naar de kwartsvariëteit amethist. De amethistzwam is eetbaar.

Berkenridderzwam

De berkenridderzwam (Tricholoma fulvum) is een paddenstoel behorend tot de familie Tricholomataceae. Hij leeft meestal samen met (de wortels van) berk en soms eik. De lamellen zijn geelwit en krijgen bruine vlekken.

Gele korstzwam

De gele korstzwam (Stereum hirsutum), is een paddenstoel uit de familie Stereaceae. Hij komt voor op (dood) hout van loofbomen (bij voorkeur eiken) en struiken, zoals gestapeld brandhout.

Gewone zwavelkop

De gewone zwavelkop (Hypholoma fasciculare) of het dwergzwavelkopje is een giftige paddenstoel.
Hij smaakt zeer bitter en is zeer giftig. Na consumptie bij mensen ontstaan er na 5-10 uur klachten als diarree, misselijkheid, braken en flauwvallen. Ook zijn er gevallen bekend van verminderd gezichtsvermogen en verlamming. Na een aantal dagen verdwijnen meestal de bijwerkingen.

Grote stinkzwam 

De grote stinkzwam komt met behulp van een eiertand uit een 3–6 cm grote knol die in de volksmond met heksen- of duivelsei wordt aangeduid. Daaruit strekt zich in enkele uren de 10–20 cm lange poreuze en holle steel. De hoed van de paddenstoel is dan met een groene slijmerige sporenlaag (gleba) bedekt die een zeer penetrante aasgeur verspreidt, zelfs tegen de wind in te ruiken. De stank trekt vliegen en kevers als de oranje aaskever aan die voor de verspreiding van de sporen zorgen.

Honingzwam

Honingzwam is een geslacht van zwammen met verschillende soorten die moeilijk te onderscheiden zijn. Veel soorten hebben een ring aan de steel, maar deze kan verloren gaan naarmate het vruchtlichaam volwassen wordt, door het weer en door slakkenvraat. Sommige soorten vallen ook levende bomen aan waardoor deze afsterven en worden daarom als bosplaag beschouwd.

Porseleinzwam

De porseleinzwam is een witte tot ivoorkleurige plaatjeszwam waarvan de hoed bedekt is met een slijmlaag. De vruchtlichamen staan meestal in groepen. Hij groeit saprobiotisch of parasitair op takken of stammen van de beuk, meer zelden op andere loofbomen (zoals eiken) en zeer zelden op sparren.

Vliegenzwam

De vliegenzwam is een opvallende, rode paddenstoel, die algemeen voorkomt. Het eten ervan kan leiden tot vergiftigingsverschijnselen, maar de ernst hiervan valt meestal mee. Vliegenzwammen groeien veelal in loofbossen, in nauwe associatie (symbiose) met berk, tamme kastanje, eik, beuk, ook wel met den en spar.

Geschubde inktzwam

De geschubde inktzwam is één van de meest voorkomende van de honderd soorten inktzwammen die in Vlaanderen voorkomen. De geschubde inktzwam is een nematoden (rondworm) etende schimmel. Een jonge geschubde inktzwam smaakt uitstekend, maar moet wel direct na het plukken verwerkt worden. De zwam is niet meer eetbaar wanneer vervloeiing of verkleuring optreedt. Verwisseling kan voorkomen met de kale inktzwam die wél giftig is.

Heksenboter

De heksenboter of runbloem is een slijmzwam. Het bestaat uit een geel plasmodium dat zich kan verplaatsen en daarbij een vaak glanzend kruipspoor achterlaat. Heksenboter voedt zich met micro-organismen. Het komt algemeen voor op dood hout. De slijmzwam komt over de hele wereld algemeen voor en heeft namen als “Troll butter”, “Dog vomit slime” (Engels) en “Trollsmör” (Zweeds).

Gewoon eekhoorntjesbrood

Het gewoon eekhoorntjesbrood is een algemeen voorkomende eetbare paddenstoel. Aan de onderzijde is een sponzig aandoend stelsel van fijne buisjes zichtbaar dat eerst wit en later geel is. Het is een uitgesproken consumptiepaddenstoel die, ook in gedroogde vorm, onder andere in fondue verwerkt wordt. In de Alpen zijn deze boleten in gedroogde vorm veelgevraagd en duur. In de Italiaanse keuken heten ze porcini, ook in Nederlandstalige recepten wordt die naam veel gebruikt.

Mycena

Mycena is een geslacht van schimmels dat behoort tot de plaatjeszwammen. Het geslacht omvat soorten met middelgrote tot kleine paddenstoelen. Ze hebben een kegel- tot klokvormige hoed met vaak gevoorde, rechte rand, die bij het rijper worden niet naar binnen omkrult. De steel is dun en heeft geen manchet. In totaal kent dit geslacht 1350 soorten (november 2023) waarvan er meer dan 100 in Europa voorkomen.

Plooivoetstuifzwam

Het vruchtlichaam is groot, 8 tot 15 cm hoog, met een bolvormige kop op een flinke steel, die aan de basis en bovenaan vaak sterk geplooid is. De kleur is witachtig tot licht beige, later verkleurend naar grijsbruin. Het oppervlak is bedekt met spitse schubjes of vlokjes die later afvallen. De binnenzijde van kop en steel is eerst wit en sponzig, in de kop vormt zich bij rijpheid een olijfbruine poederig-dradige sporenmassa. De sporen komen naar buiten door een kratervormige opening die steeds groter wordt.

Roestvlekkenzwam

De roestvlekkenzwam komt algemeen voor in naaldbossen of tussen varens onder gunstige omstandigheden. De soort vormt ook wel heksenkringen. De paddenstoel komt op in de herfst. Het witte vruchtvlees is dik en stevig in het midden van de hoed en smaakt erg bitter. De geur wordt omschreven als sterk houtachtig of kruidig-aromatisch.

Stevige braakrussula

De stevige braakrussula is een schimmel behorend tot de familie Russulaceae. Hij vormt mycorrhiza* met beuk. De geur is aangenaam fruitig en de paddenstoel kan tijdens het drogen ook een lichte geur van honing ontwikkelen. De smaak is brandend scherp. Het is een giftige paddenstoel, het veroorzaakt aandoeningen van het spijsverteringsstelsel.

* Een mycorrhiza is een samenlevingsvorm van schimmels en planten via de wortels. Bijna alle planten werken ondergronds samen met schimmels. Deze absorberen bijvoorbeeld mineralen uit de bodem die ze vervolgens afstaan aan een plant, in ruil daarvoor krijgen ze suikers terug voor hun eigen voeding.

Gewoon elfenbankje

Het gewoon elfenbankje groeit het hele jaar en is een zeer algemene eenjarige saprofyt op stronken en takken van loofbomen. De vruchtlichamen groeien aan één zijde van de stronk of tak. Het gewoon elfenbankje helpt mee met het afbreken van de afgevallen bladeren in het bos. Ook wordt deze schimmel in de biotechnologie veel gebruikt voor de productie van laccase, een lignine-afbrekend product dat vaak in de papierindustrie gebruikt wordt als bleekmiddel.

Bronnen en meer informatie

Wikipedia

Natuurmonumenten

Natuurpunt

Rijksuniversiteit Gent

Voedingscentrum

Onze natuur

Eerste hulp bij giftige paddenstoelen

Mag je paddenstoelen plukken?