Wilde planten in … het museum

“Grijs en miezerig weer! Perfect om wilde planten te spotten in het Groeningemuseum,” zei ik met een glimlach tegen mijn echtgenote.

“Succes daarmee,” lachte ze, “je zult wel lang mogen zoeken!”

“Wie zoekt die vindt,” gooide ik er clichévol achteraan, alsof ik een ontdekkingsreiziger was.

Maar ik wist het toen al: ik had het bij het rechte eind. De Van Eycks en Memlings van deze wereld hadden geen enkel bloemetje over het hoofd gezien. Ga je mee op zoektocht?

Wanneer we op zoek gaan naar wilde planten in het museum, en in het bijzonder bij de Vlaamse Primitieven, rijst de vraag: “Wat waren hun bedoelingen bij het schilderen van deze planten?” Daar zijn verschillende redenen voor te vinden.

1) De natuur als manifestatie van het goddelijke

Ze beschouwden de natuur als een manifestatie van Gods creatie. Door de details van de natuur nauwkeurig weer te geven, inclusief bloemen en planten, benadrukten ze het idee dat God in de schepping aanwezig was. Dit paste in de opvatting dat de kunstenaar God eerde door de schepping zo realistisch mogelijk af te beelden.

2) Symboliek

Veel planten hadden een symbolische betekenis die was gebaseerd op christelijke iconografie, folklore, en de geneeskundige eigenschappen die men aan planten toeschreef. Deze symboliek zorgde ervoor dat een werk kon functioneren als een visueel gebed of moreel verhaal.

3) Natuurgetrouwheid en realisme

De Vlaamse Primitieven waren meester in het nauwkeurig en realistisch weergeven van details. Wilde planten boden de mogelijkheid om hun technische vaardigheden te demonstreren. Door planten zo gedetailleerd mogelijk te schilderen, voegden ze realisme toe aan hun kunstwerken, wat hen onderscheidde van eerdere stijlen.

Meester met het Geborduurde Loofwerk  (ca. 1476-1482)

Nadat ik eerst Filips de Goede (Rogier van der Weyden, tweede helft 15^de eeuw) en vervolgens de Madonna met kanunnik Joris van der Paele (Jan van Eyck, 1436) een goeiedag gezegd heb kom ik oog in oog te staan met de “Maria met Kind, gekroond door de engelen”. Bingo! De “Moeder Gods” is omgeven door verschillende planten die allemaal betekenis geven aan het werk.

De witte en rode lelie

De witte lelie (Lilium candidum) is één van de meest iconische bloemen en wordt op verschillende manieren gebruikt om belangrijke religieuze waarden en spirituele concepten uit te drukken.

In de christelijke schilderkunst van de Vlaamse Primitieven heeft de witte lelie een diep symbolische betekenis. Deze bloem staat vooral symbool voor maagdelijkheid, reinheid en zuiverheid, en wordt vaak geassocieerd met de Maagd Maria. De witte kleur van de lelie benadrukt haar onbevlekte conceptie en zuivere karakter.

De rode lelie (Lilium bulbiferum) wordt vaak geassocieerd met het bloed van Christus en symboliseert zijn lijden, opoffering en martelaarschap.

Paarse iris

De paarse iris heeft een symbolische betekenis die vaak samenhangt met verdriet, lijden en koninklijke waardigheid. De paarse kleur van de iris verwijst naar koninklijkheid en spirituele autoriteit, maar tegelijkertijd ook naar rouw en het lijden van Christus. De iris staat soms symbool voor Maria’s verdriet bij het zien van het lijden van haar zoon en wordt daarom geassocieerd met haar medeleven en compassie.

Daarnaast kan de iris in de Vlaamse schilderkunst verwijzen naar de “zwaardlelies”, waarbij de smalle, puntige bladeren van de iris worden gezien als zwaarden die het hart doorboren. Dit beeld komt overeen met de profetie van Simeon uit het Evangelie van Lucas, waarin hij voorspelt dat een “zwaard” Maria’s ziel zal doorboren vanwege het lijden dat haar zoon zal ondergaan:  “Hij zal een teken zijn dat weersproken wordt, en zelf zult u als door een zwaard doorstoken worden.”

De blauwe iris kan in dit opzicht dienen als een visuele verwijzing naar de Passie van Christus en het lijden van Maria, die wordt gekarakteriseerd door haar verdriet en standvastigheid.

In werken van de Vlaamse Primitieven versterkt de paarse iris zo de emotionele en spirituele lagen, vooral in scènes die Maria en het lijden van Christus afbeelden.

Akelei

Rechtsonder zien we de akelei.  Deze wilde plant heeft verschillende symbolische associaties die verband houden met de christelijke traditie. 

In de christelijke iconografie wordt de akelei soms geassocieerd met de Maagd Maria en haar verdriet. In schilderijen waarin de akelei dicht bij Maria staat, benadrukt de plant haar rol als mede-lijdende moeder en haar diepe, moedige medeleven met het lijden van Jezus.

Door zijn tere bloemen, die naar beneden wijzen, staat de akelei ook symbool voor nederigheid en bescheidenheid; belangrijke christelijke deugden. In schilderijen waarin heiligen, engelen of Maria voorkomen, kan de akelei als een subtiele verwijzing dienen naar deze deugdzame eigenschappen.

Omdat de akelei bloeit in de lente, na een periode van schijnbare slaap in de winter, kan het ook een symbool zijn van de opstanding van Christus en de overwinning op de dood. Het leven dat de plant in het voorjaar toont, weerspiegelt de christelijke boodschap van nieuw leven en verlossing.

De Annunciatie (Hans Memling; ca 1467) 

Ook in het schilderij “De Annunciatie” van Hans Memling zien we de witte lelie naast Maria verschijnen.  De middeleeuwse christen was goed bekend met de symboliek van de lelie, die stond voor de heilige maagd Maria. De lelie symboliseerde zuiverheid en onschuld. In oude verhalen worden deugdzame jonkvrouwen vaak beschreven met een gezicht dat zo wit is als een lelie, om hun waarde te benadrukken door hun onberispelijke reinheid en nederige levenshouding. 

Tijdens de Renaissance gebruikten kunstenaars als Jan van Eyck (ca. 1434, National Gallery of Art Washington D.C.) en ook Rogier van der Weyden (ca. 1440, Mussée du Louvre in Parijs) lelies in hun afbeeldingen van de Annunciatie, de scène waarin de aartsengel Gabriel Maria het nieuws van de geboorte van Christus brengt.

Ook Leonardo da Vinci schilderde de annunciatie. Het is een van zijn vroegste werken (ca. 1472, Uffizi in Florence). Het tafereel speelt zich af in een tuin van een villa in Florence. De engel houdt een witte lelie vast, symbool van Maria’s maagdelijkheid en van de stad Florence.

In het volgende deel zullen we even blijven stilstaan bij de ‘Moreel-triptiek’ (1484) van Hans Memling. Stay tuned!

Bronnen en meer informatie

Jan van Eyck:  https://www.statenvertaling.net/beeld/eyck_annunc_grt.jpg

Rogier Van der Weyden: https://www.statenvertaling.net/beeld/weyden_annunc_grt.jpg

Leonardo da Vinci:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Annunciation_%28Leonardo%29_%28cropped%29.jpg