Wilde planten in het …museum (deel 2)

Moreel-triptiek (1484, Hans Memling)

De Moreel-triptiek, een meesterlijk drieluik geschilderd door Hans Memling in 1484, is een indrukwekkend eerbetoon aan de Brugse politicus Willem Moreel, die de opdracht gaf voor dit werk. Het drieluik is niet alleen een schitterend voorbeeld van Memlings ongeëvenaarde portretkunst, maar onthult ook zijn opmerkelijke inzicht in de symboliek van wilde planten. In elk detail schuilt een verborgen verhaal, waarin kunst en natuur harmonisch samensmelten tot een visueel meesterwerk.

De triptiek is gewijd aan drie heiligen, die op het centrale paneel zijn afgebeeld. In het midden staat Christoffel, die het Kind Jezus op zijn schouders draagt terwijl hij een rivier oversteekt. Hij houdt een bloeiende staf vast, en aan de oever verlicht een heremiet vanuit een grot de overtocht – beide zijn vaste attributen van de heilige Christoffel. Aan weerszijden van de oever staan twee andere heiligen: links de heilige Maurus, een monnik met kromstaf en open boek, en rechts de heilige Gillis met een hinde en een pijl in zijn arm.

Op de zijpanelen, waar hetzelfde landschap doorloopt, knielen de opdrachtgevers. De man wordt beschermd door de heilige Willem van Maleval en de vrouw door de heilige Barbara. Het gaat hier om Willem Moreel, een invloedrijke politicus uit Brugge, en zijn vrouw Barbara van Vlaenderbergh (ook wel Van Hertsvelde genoemd), die samen met hun kinderen zijn afgebeeld.

Wilde planten in dit schilderij

Bij de allereerste blik betovert de overweldigende rijkdom aan wilde planten die het schilderij tot leven brengt. Het lijkt alsof de personages niet simpelweg knielen, maar diep wortelen in een levendige wereld van flora, elk blaadje en bloempje doordrenkt met een betekenisvolle symboliek. De planten spreken haast een eigen taal, fluisterend over vergankelijkheid, hoop en spiritualiteit, terwijl ze de scène omarmen met hun natuurlijke pracht. De Vlaamse Primitieven werkten met een rijke symboliek in hun schilderijen, waarin elk detail een diepere betekenis had. De keuze voor bloemen was dus zelden toevallig.

Boterbloem en madeliefje

Helemaal links zien we vermoedelijk een brandnetel, een plant die zowel kracht als uitdaging symboliseert. Centraal ontvouwt zich een betoverende samenstelling van boterbloemen, madeliefjes, paardenbloemen en klaver, elk met hun eigen subtiele boodschap: van eenvoud en puurheid tot veerkracht en overvloed. Aan de rechterzijde ontdekken we de bescheiden kracht van weegbree en de opvallende aanwezigheid van stinkende gouwe, beide planten die in hun symboliek balanceren tussen heling en transformatie.

Maar dat is nog niet alles. Elders in dit weelderige botanische landschap duiken aardbei, klein kaasjeskruid, viooltjes, Lievevrouwebedstro, rode klaver, narcissen, hondsdraf, melkdistel en een mysterieuze, nog niet geïdentificeerde plant op. Samen vormen ze een levendig tapijt van flora, waarin elk element een diepere laag van betekenis toevoegt aan het tafereel. Het is alsof de planten niet alleen het oog strelen, maar ook verhalen fluisteren vol symboliek en verborgen wijsheid.

Madeliefje

Het madeliefje, een eenvoudige bloem, staat symbool voor zuiverheid, nederigheid en onschuld. Het wordt vaak verbonden met de Maagd Maria, omdat het haar zuivere en onbevlekte aard weerspiegelt. Daarnaast benadrukt de bescheiden uitstraling van de bloem de christelijke waarde van nederigheid.

In scènes met Christus verwijst het madeliefje subtiel naar Zijn onschuld en offer.

Viooltjes

Viooltjes stonden symbool voor nederigheid. Het viooltje wordt vaak geassocieerd met de Maagd Maria, die in de christelijke traditie wordt beschouwd als een toonbeeld van zuiverheid en deugdzaamheid. In schilderijen van de Annunciatie of de Madonna met Kind wordt het viooltje soms afgebeeld om Maria’s zuivere en nederige aard te benadrukken.

Madeliefjes werden vaak geassocieerd met onschuld en zuiverheid, en werden dikwijls in portretten van jonge kinderen of de Maagd Maria weergegeven.

Aardbei

De aardbei symboliseert deugdzaamheid, nederigheid en het paradijs, en wordt in christelijke kunst vaak geassocieerd met de tuin van Eden. Door de lage groei van de plant staat ze symbool voor nederigheid, een belangrijke christelijke deugd.

De bladeren van de aardbeiplant hebben meestal drie lobben, wat verwijst naar de Heilige Drievuldigheid (Vader, Zoon en Heilige Geest). In religieuze schilderijen benadrukt de aardbeiplant daarmee goddelijke aanwezigheid, nederigheid, zuiverheid en hemelse vreugde, en roept ze op tot een vroom en deugdzaam leven.

Paardenbloem

In de schilderijen van de Vlaamse Primitieven symboliseert de paardenbloem vergankelijkheid, nederigheid, en het lijden van Christus. Door haar korte levensduur en zaadjes die door de wind worden verspreid, verwijst de bloem naar de vluchtigheid van het leven en de menselijke ziel.

De scherpe bladeren en het bittere sap staan symbool voor het lijden en de opoffering van Christus tijdens zijn Passie. Tegelijkertijd benadrukt de paardenbloem nederigheid en een eenvoudig, deugdzaam leven. In religieuze taferelen wordt ze subtiel toegevoegd om de vergankelijkheid van aardse zaken te tonen en hoop op verlossing te bieden, terwijl ze de schoonheid van eenvoud benadrukt.

Witte narcis

In de schilderijen van de Vlaamse Primitieven, zoals die van Hans Memling, heeft de witte narcis een rijke symboliek die zowel christelijke als klassieke invloeden weerspiegelt. De witte kleur van de narcis staat voor zuiverheid en onschuld, vaak geassocieerd met de Maagd Maria en haar onbevlekte ontvangenis.

De bloem, die in de lente bloeit, verwijst naar hergeboorte en opstanding, en symboliseert de verrijzenis van Christus en de hoop op eeuwig leven. Tegelijkertijd herinnert de narcis aan de vergankelijkheid van het leven, aangezien de bloem ook verbonden is met het verhaal van Narcissus uit de klassieke mythologie, wiens obsessie met zijn reflectie leidde tot zijn dood.

In sommige schilderijen kan de narcis ook duiden op goddelijke liefde of verlangen naar het hemelse, passend bij de contemplatieve sfeer van het werk.

Weegbree

Weegbree wordt vaak gezien als een symbool van geduld, nederigheid en deugdzaamheid. Deze plant heeft een bescheiden, alledaagse uitstraling, wat haar geschikt maakt om waarden zoals bescheidenheid en eenvoud te vertegenwoordigen.

De weegbree heeft ook medicinale toepassingen, zoals het genezen van wonden, en wordt daarom soms geassocieerd met genezing en verlossing. Dit kan een verwijzing zijn naar Christus als de genezer van de ziel, of naar de spirituele genezing die het christelijke geloof biedt.

In religieuze contexten wordt de weegbree vaak subtiel afgebeeld in scènes waarin de nadruk ligt op deugden zoals geduld en het lijden van Christus, of in beelden die de vergankelijkheid van het aardse leven benadrukken. Door de bescheiden aard van de plant draagt de weegbree bij aan de symboliek van een deugdzaam en vroom leven in harmonie met het christelijke geloof.

Hondsdraf

Hondsdraf heeft geen grote symbolische betekenis, maar wordt soms subtiel afgebeeld. Het wordt geassocieerd met genezing, bescheidenheid en nederigheid, deugden die in de christelijke moraal belangrijk waren. De plant werd in de volksgeneeskunde gebruikt voor genezing, wat kan verwijzen naar de helende kracht van Christus. Ook staat de eenvoudige groei van de plant symbool voor nederigheid en eenvoud, passende deugden in religieuze kunst.

Melkdistel

Ook de melkdistel heeft een symbolische betekenis in de schilderijen. Hoewel deze vaak subtiel en minder vaak voorkomt dan andere planten. De melkdistel werd geassocieerd met lijden, bescherming. 

De scherpe doornen van de melkdistel kunnen worden geïnterpreteerd als een symbool van lijden, vooral in verband met het lijden van Christus. 

Zoals veel andere distels, kan de melkdistel ook verwijzen naar de deugd van nederigheid en eenvoud. Het gebruik van zulke planten in kunstwerken kan de christelijke boodschap van deze deugden onderstrepen.

Stinkende gouwe

Het is een beetje verbazingwekkend dat ook de Stinkende gouwe in dit werk is afgebeeld.  

De plant werd soms gezien als symbool van lijden en heling, vanwege de medicinale eigenschappen van de plant. Het sap van de stinkende gouwe werd soms geassocieerd met het reinigen van het lichaam van ziekten, wat het een symbool maakt van genezing.

Dus hoewel stinkende gouwe niet altijd prominent aanwezig is, kan de symboliek ervan variëren van heling en reiniging tot het erkennen van de vergankelijkheid van het leven, afhankelijk van de context van het schilderij.

Samenvatting

De symboliek van planten in schilderijen heeft een diepe religieuze, morele en culturele betekenis. Bloemen en planten werden vaak gebruikt om abstracte deugden zoals zuiverheid, nederigheid, liefde, lijden en vergankelijkheid visueel uit te drukken. In religieuze kunst symboliseerden ze vaak de relatie tussen het aardse en het spirituele, met bloemen die verwijzen naar heiligen, de Maagd Maria, of Christus. 

Planten konden ook herinneren aan de vergankelijkheid van het leven, de hoop op verlossing, of de genezende kracht van het geloof. Zo voegen ze lagen van betekenis toe aan het kunstwerk, waardoor het niet alleen een visueel maar ook een spiritueel verhaal vertelt.

Schrijfwijze

Wat de spelling betreft hanteren we de schrijfwijze die ook Musea Brugge gebruiken: De Moreel-triptiek.
Hier en daar (o.a. Wikipedia en de Vlaamse Topstukkenlijst) zie je ook wel “Moreeltriptiek” verschijnen.
Af en toe lees je ook wel eens ‘het‘ Moreel-triptiek. In het Nederlands gebruik je echter de voor het woord triptiek, omdat dit een de-woord is. Dus het moet altijd “de” zijn, ook als je het specifiek hebt over de Moreel-triptiek van Hans Memling.

In deel het derde en laatste deel blijven we even stilstaan bij “Het doopsel van Christus” door Gerard David. Ook in dit werk worden verschillende planten zorgvuldig afgebeeld, elk met een diepere symboliek die het religieuze thema versterkt. Stay tuned!

Link naar de 12 meest recente artikelen