Wilde planten in … museum (deel 3)

Het doopsel van Christus (Gerard David; ca. 1502-1508; Groeningemuseum)

In een prachtig landschap dat op de luiken doorloopt, wordt Christus door Johannes gedoopt, het begin van Christus’ geestelijke ambt op aarde. Boven hem zweeft de duif van de Heilige Geest, en daarboven zegent God de Vader het tafereel met de woorden: ‘Dit is mijn Zoon, mijn veelgeliefde, in wie Ik welbehagen heb.’

In het schilderij “Het doopsel van Christus” (ca. 1502-1508) van Gerard David worden verschillende soorten wilde planten afgebeeld in een weelderig landschap langs de rivier de Jordaan, waar Johannes de Doper Christus doopt. Gerard David, bekend om zijn aandacht voor natuurlijke details, schilderde diverse planten die realistisch en nauwkeurig weergegeven zijn. 

De symbolische betekenis van de doop wordt afgebeeld door planten met reinigende eigenschappen op de voorgrond. De klaproos bijvoorbeeld staat voor de dood van Christus, terwijl de paardenbloem, prominent in het midden, verwijst naar zijn Verrijzenis. Dit komt omdat de paardenbloem rond Pasen bloeit. Na de bloei verspreiden de witte pluizen haar zaadjes, die elders nieuw leven laten ontstaan.

De Vlaamse Primitieven gebruikten planten en bloemen niet alleen voor esthetiek, maar als diepgewortelde symboliek die de spirituele en religieuze boodschappen van hun schilderijen versterkte.

Een moeilijke…

Is dit een akelei? Suggesties zijn welkom! Het lijkt erop dat de plant op dit detail uit het schilderij Doopsel van Christus van Gerard David mogelijk de Akelei (genus Aquilegia) is. De plant in dit detail heeft dunne, langwerpige bladeren en bloemvormen die typerend zijn voor de akelei, met donkergekleurde bloemen en lichte middens.

Deze plant staat vaak symbool voor de Heilige Geest of voor nederigheid, wat goed past bij het thema van het doopsel.

Omdat de akelei soms uit vijf bloemblaadjes bestaat die als duiven worden geïnterpreteerd, werd de bloem een symbool voor de Heilige Geest, vooral in kunstwerken van de middeleeuwen en de renaissance.

De vorm van de bloem, die naar beneden wijst, symboliseert ook een buiging of eerbied, wat symbool staat voor bescheidenheid en devotie.De akelei komt soms voor met drie blaadjes of bloemen in één groep, wat kan verwijzen naar de Heilige Drievuldigheid (Vader, Zoon, en Heilige Geest). Dit kan worden gebruikt om het goddelijke mysterie van de Drievuldigheid in een visuele vorm te symboliseren.

Lelietje-van-dalen

Het lelietje-van-dalen staat symbool voor zuiverheid en maagdelijkheid, en wordt vaak geassocieerd met de Maagd Maria. De witte bloemetjes worden gezien als representatie van Maria’s zuivere en smetteloze aard.Door zijn kleine formaat en eenvoudige, maar mooie bloemetjes symboliseert het lelietje-van-dalen ook nederigheid. Het werd een passende metafoor voor de deugdzame levenshouding die werd geprezen in de christelijke traditie.

In christelijke kunst verwijst het lelietje-van-dalen naar de opstanding en de hoop op het eeuwige leven. Omdat het in de lente bloeit, werd het een symbool van nieuwe levenscyclus en het opstaan uit de dood.

Het lelietje-van-dalen werd ook gezien als een verwijzing naar Christus zelf, die, ondanks zijn goddelijke aard, naar de Aarde kwam in een nederige vorm en leed voor de mensheid. Het bloemmotief benadrukt zijn mededogen en dienstbaarheid en versterkt de devotionele boodschap in het schilderij.

Papaver of slaapbol

De witte papaver (slaapbol) heeft een bijzondere symbolische betekenis in de schilderijen van de Vlaamse Primitieven. Deze bloem wordt vaak geassocieerd met slaap, dood en het hiernamaals. In de middeleeuwse christelijke iconografie verwees de slaapbol naar de tijdelijke aard van het sterfelijke leven en de hoop op eeuwige rust. In combinatie met andere bloemen of symbolen, zoals de passiebloem of bloedrode rozen, benadrukte de (rode) papaver Christus’ lijden en offer.

Tegelijkertijd kan de witte kleur van de bloem ook reinheid, vrede en de hoop op een nieuw begin symboliseren.

De Vlaamse Primitieven gebruikten planten en bloemen niet alleen voor esthetiek, maar als diepgewortelde symboliek die de spirituele en religieuze boodschappen van hun schilderijen versterkte.

Aardbei

De aardbei heeft een rijke symboliek in de schilderijen van de Vlaamse Primitieven, waar ze vaak voorkomt in religieuze en allegorische contexten. Haar groeiwijze en kenmerken worden gekoppeld aan belangrijke christelijke waarden.

Omdat de aardbei laag bij de grond groeit, staat ze symbool voor nederigheid en bescheidenheid, deugden die verwijzen naar de deemoed van heiligen. Tegelijkertijd wordt de vrucht gezien als een “hemelse vrucht”, die de zoetheid en harmonie van het paradijs vertegenwoordigt. In tuin- en paradijsscènes symboliseert ze de volmaaktheid van de schepping.

De aardbei wordt soms geassocieerd met de Maagd Maria: de rode vruchten weerspiegelen haar lijden, terwijl de witte bloemen haar reinheid vertegenwoordigen. Daarnaast kan de plant, met haar combinatie van bloemen, bladeren en vruchten, verwijzen naar de Heilige Drie-eenheid.

Tot slot staat de aardbei ook voor de vergankelijkheid van aardse geneugten en benadrukt ze de beloning van een vruchtbaar en deugdzaam leven. Als onderdeel van zorgvuldig uitgewerkte natuurdetails versterkt de aardbei zowel de esthetiek als de spirituele boodschap van deze schilderijen.

Boterbloem

De boterbloem heeft in de schilderijen van de Vlaamse Primitieven een subtiele symbolische betekenis, gebaseerd op haar eenvoudige schoonheid en groeiwijze. Ze staat symbool voor nederigheid en bescheidenheid, en kan in een christelijke context verwijzen naar de deemoed van Maria, heiligen of gelovigen.

Haar heldergele kleur wordt geassocieerd met onschuld en vreugde, eigenschappen die passen bij een deugdzaam en harmonieus leven. Tegelijkertijd herinnert de boterbloem, net als andere wilde bloemen, aan de vergankelijkheid van het aardse bestaan en roept ze op tot een focus op spirituele waarden.

Als onderdeel van de gedetailleerde natuurweergaven in de kunst van de Vlaamse Primitieven benadrukt de boterbloem de schoonheid en orde van Gods schepping. Hoewel ze niet vaak een centrale rol speelt, draagt de boterbloem bij aan de boodschap van nederigheid, vergankelijkheid en harmonie.

Viooltjes

De viooltjes in “De Doop van Christus” versterken de thema’s van nederigheid, lijden, liefde en onschuld, die centraal staan in de christelijke boodschap van de doop en de verlossing die Christus zal brengen. 

Viooltjes symboliseren nederigheid vanwege hun bescheiden groei dicht bij de grond. Ze worden ook geassocieerd met lijden en offer, wat verwijst naar het toekomstige lijden van Christus. De purperen tinten van de bloemen symboliseren liefde en onschuld, die het pure offer van Christus weerspiegelen. In Gerard David’s werk benadrukken de viooltjes de schoonheid van de natuur als weerspiegeling van Gods goddelijke schepping.

Gele lis

De gele lis (Iris pseudacorus) in Het Doopsel van Christus (ca. 1502-1508) van Gerard David heeft een diepgaande symbolische betekenis die aansluit bij de christelijke traditie. De bloem, die groeit in waterrijke gebieden, wordt geassocieerd met water, zuivering en de reinigende kracht van de doop. Ze symboliseert spirituele reiniging, zondevergeving en de belofte van een nieuw begin.

De zwaardvormige bladeren van de gele lis kunnen indirect verwijzen naar het toekomstige lijden van Christus, dat al wordt gesuggereerd tijdens zijn doop. Daarnaast staat de gele kleur van de bloem voor hoop en goddelijke verlichting, verwijzend naar de nieuwe spirituele geboorte en de belofte van eeuwig leven, centrale thema’s in het christelijke geloof.

In deze afbeelding komen ook een aantal planten voor die we niet onmiddellijk konden determineren. Bijvoorbeeld de blauwe bloempjes centraal in deze afbeelding, de plant links daarvan en het struikje op de over in de achtergrond. Iemand suggesties? Ik hoor het graag.

Weegbree

De weegbree, bekend om haar helende eigenschappen in de volksgeneeskunde, symboliseert de genezing en verlossing die Christus brengt door zijn doop en latere lijden. De plant verwijst naar de verlossing van de zonden, een kernboodschap van het christelijke geloof.

Als eenvoudige en bescheiden plant staat de weegbree ook voor nederigheid, een eigenschap die Christus toont door zich door Johannes te laten dopen, ondanks zijn goddelijke status. In De Doop van Christus weerspiegelt de aanwezigheid van de weegbree deze nederigheid en eenvoud.

De weegbree versterkt in het schilderij de thema’s van genezing, nederigheid, lijden en de goddelijke harmonie van de natuur.

Stinkende gouwe ?

Hoewel de stinkende gouwe niet expliciet wordt genoemd in de iconografie van De Doop van Christus, kan de aanwezigheid ervan thema’s zoals genezing, verlossing, en de transformatie door Christus versterken. Als onderdeel van de natuur draagt de plant bij aan de diepere symboliek van het schilderij.

Wilde planten op het schilderij “Het Lam Gods” (Jan van Eyck)

In het beroemde schilderij van Jan van Eyck werden maar liefst 75 wilde plantensoorten geïdentificeerd.  Het “Flore de Gand-project” wil bezoekers kennis laten maken met die 75 planten die verborgen zitten in het Lam Gods. Tevens wordt ook verwezen naar andere bronnen waar je meer te weten kan komen over deze planten, zoals huidige vindplaatsen van deze plant, herbaria waarin de plant voorkomt, alsook recente foto’s.

http://www.floredegand.be/lamgods/

Link naar de 12 meest recente artikelen